بررسی فقهی و حقوقی «لزوم اثبات ادله» در دادرسی مدنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.‌

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

اگر چه به طور معمول در دادرسی مدنی، ارائه دلیل یا ادله‌ای که اصحاب دعوی برای اثبات مدعای خود بدان تمسک می‌جویند، با معذوریتی مواجه نیست، و اثبات ادعا یا دفاع در برابر آن، با ارائه دلیل به دادگاه صورت می‌گیرد، امّا در پاره‌ای موارد دسترسی به دلیل و ارائه آن به دادگاه میسّر نیست. در این وضعیت، «اثبات دلیل» به عنوان یک تمهید اجتناب‌ناپذیر برای اثبات دعوی رخ می‌نماید، و دلیل خود به موضوعی بدل می‌شود که مستلزم اثبات است. از آنجا که خواهان، یا بالفعل دارای دلیل و متمکن از ارائه آن به محکمه است و یا از ارائه دلیل قاصر است، توجیه «اثبات دلیل» به عنوان فرآیندی مضاعف در دادرسی مدنی و یافتن پاسخی درخور به چرایی آن ضروری می‌نماید. از این رو، در پژوهش حاضر سعی شده است تا «مبانی لزوم اثبات دلیل برای ذی‌نفع و مقام قضایی» معرفی شود. در نتیجه پژوهش، چهار مبنای «تعذر و تعسر»، «عدالت»، «ضرورت احقاق حق و جلوگیری از انسداد اثبات حق» و «اصل تناظر» به عنوان مبانی لزوم اثبات دلیل - بما هو دلیل - ضمن بررسی ماهوی هر کدام از مبانی پیش‌گفته و بررسی ارتباط آنان با یکدیگر استظهار گردید. در نهایت تحقیق، راقمان سطور دریافتند که تنها آن دلایلی نیاز به اثبات دارند که «موثر در سرنوشت دعوی و یا تغییردهنده حکم دادگاه» باشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential and Legal Examination of the Necessity of Evidential Proof in Civil Proceedings

نویسندگان [English]

  • Mahdi Hasanzadeh 1
  • Azizollah Fahimi 2
  • Hamzeh Amininasab 3
1 Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran.
2 Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran.‌
3 PhD Student in Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
In the field of judicial proceedings, the pivotal role of "proof" in determining the fate of a case cannot be understated. A claim or assertion must be proven in a legal forum, otherwise its origins will remain inconsequential. Consequently, legal practitioners and judges dedicate a significant portion of their attention to the issue of proof, leading to the assertion that litigation revolves around the evidence. The process of proving a claim or defense relies on documents referred to as "evidence." While legal literature commonly distinguishes between "evidence supporting a claim" and "proving the evidence itself as admissible," this distinction is often overlooked. This paper examines the legal and jurisprudential aspects of the more familiar "evidence supporting a claim," examining how parties present and defend their cases with reference to these means. Moreover, it explores the less-explored dimension of "proving the evidence itself," where the evidence is presented as a separate entity in court.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The fundamental question that arises in this context is the rationale behind proving evidence and the justification for such a process. Legal claimants are obligated to present their evidence to the court to prove, raising the dichotomy of whether they possess the evidence or are hindered by its absence. In the former scenario, the claim is proven; in the latter, the claim faces the risk of dismissal for failure to provide proof. Thus, the inquiry emerges: why and on what grounds must one undertake the arduous process of proving evidence, and what prompts this multiplicity in the judicial proceedings?
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
In order to address this question, a hypothesis is put forward that it is necessary to prove the reason in a civil lawsuit, on the basis of justice, the obligation to preserve rights, and to adhere to the principle of contradiction. Each of these elements, independently or collectively, justifies the necessity of verifying the existence or realization of proof means. This hypothesis indicates that the legal and judicial system seeks to guarantee the fair and just resolution of disputes by observing the principles of proportionality in demanding proof. Furthermore, it is argued that this complex process acts as a safeguard, prevents the assertion of unfounded claims and promotes the efficient administration of justice.
     To address this question, a hypothesis is posited that the requirement to prove evidence in civil litigation is predicated on the basis of justice, the necessity to preserve rights, and to adhere to the principle of contradiction [Asl-e-Tanazor]. Each of these elements, independently or collectively, justifies the need for establishing the existence or realization of evidentiary means. The hypothesis suggests that the legal and judicial system, in demanding the proof of evidence, seeks to ensure a fair and just resolution of disputes, aligning with the principles of proportionality. Furthermore, it is asserted that this intricate process serves as a safeguard, preventing the assertion of unfounded claims and promoting the efficient administration of justice.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
This research adopts a doctrinal approach, relying on an extensive review of Iranian legal scholars' works and the existing legal framework in the country. The methodology encompasses an exploration of relevant jurisprudential literature, analysis of applicable laws, and an examination of precedents to derive a comprehensive understanding of the necessity to prove evidence in civil litigation. The study aims to elucidate the impact of various factors, such as the unavailability of evidence due to justifiable reasons or the claimant's assertion that evidence once existed but is no longer accessible. By considering the specific conditions under which evidence may be challenging to present, the research seeks to provide insights into how the legal system accommodates such circumstances.
     In summary, this paper endeavors to shed light on the intricacies surrounding the requirement to prove evidence in the Iranian civil litigation system, offering a nuanced understanding for the benefit of a non-Iranian audience unfamiliar with the nuances of the country's legal landscape.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
Typically, evidence supporting a legal claim is within the reach of the litigant, readily available for citation and presentation in court. However, scenarios arise where the evidence substantiating the subject matter of a claim is unavailable, making its presentation to the court unfeasible. Consequently, it becomes imperative for the evidence itself to be proven as a separate entity. In circumstances where accessing and presenting the primary evidence pose challenges, proving the evidence becomes an unavoidable precursor to substantiating the claim. The pivotal issue casting serious doubt on the path of proving evidence is that the establishment of a claim is contingent upon presenting evidence. Should the claimant prove incapable of providing evidence, the claim is perceived as groundless, hovering on the brink of nullity or dismissal. The meticulous process of proving evidence necessitates thorough foundations to justify this intricate and duplicative procedure in legal proceedings.
     One of the most significant underpinnings for this process is the concept of "Impossibility of Performance" [Ta'azzor] and [Ta'assor]. Rooted in Islamic jurisprudential principles such as the "Negation of Hardship" [Nafy-e-Osr va Haraj] and "Impossible Duty" [Taklif-e Ma'la'yotagh], it finds parallels in foreign legal doctrines like force majeure and the impossibility doctrine. Additionally, fundamental principles such as justice and upholding rights can be introduced to rationalize the proof of evidence. In certain cases, presenting the original evidence may be impractical due to potential obstacles. In such a scenario, if the evidence is abandoned, not only does justice remain unattained during the trial, but the judge encounters an impasse in establishing the truth. Recognizing the imperative nature of proving evidence for preserving the rights of litigants, accepting the burden of proof appears essential for fairness and justice to prevail. Thus, beyond merely avoiding obstruction and hindrance in proving legal claims, the concept of impossibility of performance becomes one of the compelling reasons for mandating the proof of evidence in civil procedural law. This is particularly evident when the testimony of a witness is contested, conflicts arise between primary and subsequent witness statements, or the need for local investigation arises. Moreover, instances of perjury and false testimony by a witness can significantly impact the proceedings, necessitating the judicial authority to independently seek and establish the proof of these circumstances. This proof, however, should be situated in a manner where the demonstrated evidence, though seemingly partial, significantly influences the outcome of the lawsuit.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
In conclusion, the intricate process of proving evidence in civil litigation within the Iranian legal system serves as a fundamental safeguard against baseless claims, ensuring the administration of justice in a fair and equitable manner. The concept of "impossibility of performance" [Ta'azzor] and [Ta'assor] emerges as a critical factor justifying the proof of evidence, aligning with principles of justice, upholding rights, and maintaining a proportionate approach in legal proceedings. Beyond its function as a deterrent against false testimony, the necessity of proving evidence stands as a cornerstone for the effective adjudication of disputes, allowing the judicial system to navigate challenges and uphold the truth in the pursuit of justice. The acceptance of the burden of proof, even in the face of obstacles, is deemed indispensable for the preservation of justice and the rights of all parties involved.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Civil Proceedings
  • Evidence for Substantiating Claims
  • Establishment of Evidence
  • Principle of Proportionality
  1. قرآن کریم.
  2. آقایی، بهمن (1387). فرهنگ حقوقی بهمن. چاپ 4، تهران: گنج دانش.
  3. ابن قدامه مقدسی، عبدالله‌بن‌احمد (1414ق). الکافی فی فقه‌الامام احمد (جلد 4). بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
  4. ابن قدامه مقدسی، عبدالله‌بن‌احمد (1388ق). المغنی (جلد 10). قاهره: مکتبة‌القاهرة.
  5. ابن مازه حنفی، محمود (1424ق). المحیط‌البرهانی فی الفقه‌النعمانی (جلدهای 8 و 9). بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
  6. ابن نجیم مصری، زین‌الدین (بی‌تا). الاشباه و النظائر (جلد 7). بیروت: دارالکتب‌الاسلامی.
  7. ابی‌عز حنفی، صدرالدین علی‌بن‌علی (1424ق). التنبیه علی مشکلات‌الهدایة (جلد 4). المملکة‌العربیة‌السعودیة: مکتبة‌الرشد ناشرون.
  8. اردبیلی، احمدبن‌محمد (1403‌ق). مجمع‌الفائدة والبرهان فی شرح ارشادالاذهان (جلد 12). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  9. امامی، سیدحسن (1376). حقوق مدنی (جلد 6). تهران: انتشارات اسلامیه.
  10. بستانی، فؤاد افرام (1370). فرهنگ ابجدی (ترجمه المنجدالابجدی). (رضا مهیار، مترجم). چاپ 1، تهران: انتشارات اسلامی.
  11. بهرامی احمدی، حمید (1388). قواعد فقه (مختصر هفتاد و هفت قاعده فقهی حقوقی با تطبیق بر قوانین) (جلد 1). چاپ 2، تهران: دانشگاه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  12. پارساپور، محمدباقر و ذاکری‌نیا، حانیه (تابستان 1394). اقسام، احکام و آثار معاذیر عدم اجرای قرارداد. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 19، شماره 2.
  13. تبریزی، میرزاجواد (1415ق). اسس‌القضا و الشهادة. چاپ 1، بی‌جا: مؤسسه امام‌الصادق (علیه‌السلام).
  14. تلبا، مهدی و ابراهیمی، علیرضا (1396). مقایسه عقیم شدن قرارداد در حقوق کامن‌لا با فورس ماژور، قاعده عسر و حرج و هاردشیپ. دوفصلنامه علمی حقوق تطبیقی، دوره 4، شماره 2. doi:10.22096/law.2018.30743
  15. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1376). دانشنامه حقوقی (جلد 4). تهران: امیرکبیر.
  16. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1381). مبسوط در ترمینولوژی حقوق (جلد 2). تهران: گنج دانش.
  17. حسن‌زاده، مهدی (زمستان 1391). اثر تعذر حضور شاهد برای ادای گواهی. حقوق اسلامی، سال 9، شماره 35.
  18. حسینی، سیدمحمد (پاییز 1389). کشف حقیقت یا فصل خصومت؛ کارکرد قضا. فصلنامه علمی-پژوهشی علوم اسلامی، سال 5، شماره 19، صص. 125-‌151.
  19. حصری، احمد (1406‌ق). علم‌القضا (جلد 1). چاپ 1، بیروت: دارالکتب‌العربی.
  20. حلی (ابن ادریس)، محمدبن‌منصور (1410ق). السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی (جلد 2). چاپ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  21. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1410ق). ارشادالاذهان الی احکام‌الایمان (جلد 2). چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  22. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1413ق). قواعدالاحکام فی معرفة‌الحلال والحرام (جلد 3). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  23. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1417‌ق). مختلف‌الشیعة فی احکام‌الشریعة (جلد 8). چاپ 1، قم: مکتب‌الاعلام‌الاسلامی.
  24. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1348‌ق). تبصرة‌المتعلمین فی احکام‌الدین (جلد 2). تهران: انتشارات اسلامیه.
  25. حلی (محقق)، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1415‌ق). شرایع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال والحرام (جلد 4). چاپ 1، بی‌جا: مؤسسه المعارف‌الاسلامیه.
  26. حلی (محقق)، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1428ق). المختصرالنافع فی فقه‌الامامیة (جلد 2). قم: مؤسسه المطبوعات‌الدینیه.
  27. حلى (فخر‌المحققین)، محمدبن‌حسن‌بن‌یوسف (1387ق). ایضاح‌الفوائد فی شرح مشکلات‌القواعد (جلد 4). چاپ 1، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  28. حمیتی واقف، احمدعلی (1387). ادله اثبات دعوی. چاپ 1، تهران: نشر حقوق‌دان.
  29. حیاتی، علی‌عباس (1390). آیین دادرسی مدنی در نظم حقوقی کنونی. چاپ 2، تهران: میزان.
  30. حیدری، سیروس (بهار و تابستان 1389). اصل تناظر در حقوق فرانسه و کامن‌لا. فصلنامه مطالعات حقوقی، شماره 2، صص. 123-‌158. doi:10.22099/jls.2017.24438.2290
  31. حیدری، سیروس (1396). اصل تناظر در دادرسی اداری با تأکید بر دادرسی دیوان عدالت اداری. مطالعات حقوقی، 9 (2)، صص. 83-116.
  32. دادمرزی، سیدمهدی و صادقیان ندوشن، مهرداد (1396). مطالعه تطبیقی ممیزات شهادت در وصیت در فقه و حقوق ایران و آمریکا. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 4 (2)، صص. 87-108. doi:10.22091/csiw.2018.1434.1105
  33. دارایی، محمدهادی (بهار و تابستان 1394). مطالعه تطبیقی معاذیر اجرای قرارداد در حقوق انگلیس، آمریکا و ایران. مطالعات حقوق تطبیقی، دوره 6، شماره 1. doi:10.22059/jcl.2015.54405
  34. دهخدا، علی‌اکبر (1385). فرهنگ متوسط دهخدا (جلد 1). چاپ 1، تهران: دانشگاه تهران.
  35. دیانی، عبدالرسول (1386). ادله اثبات دعوی در امور مدنی و کیفری. چاپ 2، تهران: تدریس.
  36. سغدی حنفی، علی‌بن‌حسین‌بن‌محمد (1404ق). النتف فی‌الفتاوی (جلد 2). بیروت: دارالفرقان.
  37. شمس، عبدالله (بهار تا زمستان 1381). اصل تناظر. مجله تحقیقات حقوقی، شماره‌های 35 و 36، صص. 59-86.
  38. شمس، عبدالله (1395). ادله اثبات دعوی، تهران: دراک.
  39. صدرزاده افشار، محسن (1385). ادله اثبات دعوی در حقوق ایران. چاپ 4، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  40. صفایی، سیدحسین (پاییز 1364). قوه قاهره یا فورس ماژور. مجله حقوقی (نشریه مرکز امور حقوقی بین‌المللی معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست‌جمهوری)، شماره 3.
  41. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1390). آزادی‌های عمومی و حقوق بشر. تهران: دانشگاه تهران.
  42. طباطبایی، سیدعلی (1404ق). ریاض‌المسائل فی بیان‌الاحکام بالدلائل (جلد 2). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  43. طرابلسی، ابن براج (1406ق). المهذب (جلد 2). چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی،
  44. طوسی، محمدبن‌علی‌بن‌حمزه (1408‌ق). الوسیلة الی نیل‌الفضیلة. چاپ 1، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (رحمت‌الله علیه).
  45. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1387ق). المبسوط فی فقه‌الامامیة‌ (جلد 8). چاپ 3، تهران: المکتبة‌المرتضویة لاحیاء‌الآثار الجعفریة‌.
  46. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من‌الاخبار (جلد 4). تهران: دار‌الکتب‌الاسلامیه.
  47. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن‌ (1400ق). النهایة فی مجردالفقه والفتاوی. چاپ 2. بیروت: دارالکتاب‌العربی.
  48. طوسى، ابو‌جعفر محمدبن‌حسن (1407ق). تهذیب‌الاحکام (جلد 5). چاپ 4، تهران: دار‌الکتب‌الاسلامیه.
  49. عاملى، زین‌الدین‌بن‌على (1410ق). الروضة‌البهیة فی شرح‌اللمعة‌الدمشقیة (محمد کلانتر، المحشى). (10 جلد). چاپ 1، قم: کتاب‌فروشى داورى.
  50. عباسلو، بختیار و بهرامی، احسان (1401). تشریفات سنتی تنظیم وصیت‌نامه و جایگاه آن در وصیت الکترونیکی؛ مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و آمریکا. مطالعات حقوق تطبیقی، 13 (2)، صص. 653-674. doi:10.22059/jcl.2022.343373.634360
  51. عباسی، بیژن (1395). حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین. تهران: دادگستر.
  52. عمید، حسن (1386). فرهنگ عمید. چاپ 18، تهران: امیرکبیر.
  53. فاضل هندی، محمدبن‌حسن (1416ق). کشف‌اللثام والابهام عن قواعدالاحکام (جلد 10). چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  54. فرح‌زادی، علی‌اکبر (پاییز و زمستان 1379). معرفی اجمالی اصول بنیادین در دادرسی اسلامی. دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره‌های 19 و 20، صص. 37-80 .
  55. فرخشه، علی (1385). تحصیل دلیل در حقوق کیفری. نشریه دادرسی، شماره57.
  56. فضایلی، مصطفی (1392). دادرسی عادلانه در محاکمات کیفری بین‌المللی. چاپ 3، تهران: شهر دانش.
  57. فضایلی، مصطفی (پاییز 1393). جایگاه و اصول دادرسی عادلانه در حقوق بشر و دکترین قضایی اسلام. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال اول، شماره 1، صص. 159- 178.  doi:10.22091/csiw.2015.561
  58. فیض کاشانی، محمدحسن (1401ق). مفاتیح‌الشرایع (جلد 3). قم: مجمع الذخائر‌الاسلامیه.
  59. قرجه‌لو، علیرضا (1385). شهادت بر شهادت در حقوق ایران و انگلیس. الهیات و حقوق، شماره 28، صص. 69-88.
  60. قمى، محمدبن‌على‌بن‌بابویه (1409ق). من لا یحضره‌الفقیه (على‌اکبر غفاری، مصحح و محقق). (جلد 3). چاپ 1، تهران: صدوق.
  61. قیروانی مالکی، ابومحمی عبدالله (1999م). النوادر والزیادات (جلد 8). بیروت: دارالغرب‌الاسلامی.
  62. کاتوزیان، ناصر (1376). حقوق و عدالت. مجله نقد و نظر، سال 3، شماره‌های 2 و 3، صص 34-‌57.
  63. کاتوزیان، ناصر (1380). قواعد عمومی قراردادها (جلد 4). چاپ 3، تهران: سهامی انتشار.
  64. کاتوزیان، ناصر (1390). اثبات و دلیل اثبات (جلد 1). چاپ 7، تهران: میزان.
  65. کریمی، عباس (1391). ادله اثبات دعوی. چاپ 3، تهران: میزان.
  66. ماوردی بغدادی، علی (1419ق). الحاوی‌الکبیر (جلد 17). بیروت: دارالکتب.
  67. محسنی، حسن (بهار 1387). عدالت آیینی؛ پژوهشی پیرامون نظریه‌های دادرسی عادلانه مدنی. فصلنامه حقوق (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)، دوره 38، شماره 1، صص 285-319.
  68. محسنی، حسن (پاییز 1396). اصل دسترسی به عدالت و حق دادخواهی دولت. فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره 47، شماره 3، صص550-531.
  69. محقق داماد، سیدمصطفی (1388). قواعد فقه مدنی (بخش مدنی) (جلد 2). چاپ 5، تهران: سمت.
  70. مدنی، سیدجلال‌الدین (1386). ادله اثبات دعوی. چاپ 10، تهران: پایدار.
  71. مراغی، سیدمیرعبدالفتاح (1425ق). العناوین‌الفقهیه. چاپ 2، قم: مؤسسه النشر‌الاسلامی.
  72. معین، محمد (1360). فرهنگ فارسی معین (جلد 1). تهران: چاپخانه سپهر.
  73. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1422ق). مبانی تکملة‌المنهاج؛ القضا و الحدود. قم: مؤسسه احیای آثار امام خویی.
  74. موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا (1405ق). کتاب الشهادات (سیدعلی حسینی میلانی، تقریرات). چاپ 1، قم: المطبعة سیدالشهدا.
  75. مولودی، محمد و همکاران (بهار و تابستان 1393). تحلیل انتقادی ماهیت ادله تحمیلی در حقوق اثبات دعوی. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 6، شماره 10، صص. 191-‌210. doi:10.22075/feqh.2017.1915
  76. مهاجری، علی (1380 الف). شرح قانون آیین دادرسی مدنی (جلد 2). چاپ 1، تهران: گنج دانش.
  77. مهاجری، علی (1380 ب). مبسوط در آیین دادرسی مدنی (جلد 2). تهران: گنج دانش.
  78. مؤذن‌زادگان، حسنعلی (1377). حقوق دادخواهی و دفاع در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. مجله دیدگاه‌های حقوقی، شماره 9، صص. 131-‌146.
  79. مؤمن قمی، محمد (1380). مبانی تحریرالوسیلة (جلد 1). چاپ 1، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  80. نجفى، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الاسلام (جلد 41). چاپ 7، بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی‌.
  81. نراقی، مولی احمد (1405‌ق). مستندالشیعة فی احکام‌الشریعة (جلد 2). قم: منشورات مکتبة آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی.
  82. واحدی، قدرت‌الله (1382). بایسته‌های آیین دادرسی مدنی. تهران: میزان.
  83. هاشمی، محمد (1384). حقوق اساسی و آزادی‌های اساسی. تهران: میزان.