بررسی انتقادی «اشتباه» در حقوق مدنی ایران، بر اساس نظریه مشترک لفظی بودن «اشتباه» بین نظام حقوقی فرانسه و فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم اجتماعی و فرهنگی، دانشگاه جامع امام حسین علیه‌السلام، تهران، ایران.

چکیده

مواد ناظر به «اشتباه» در موضوع و اطراف معامله، در قانون مدنی ایران بسیار مبهم و مناقشه‌برانگیز است. ریشه و دلیل این مناقشات چیست؟ دکترین حقوق فرانسه، با تفسیر مواد ناظر به اشتباه در قانون مدنی قدیم، اشتباه را به اشتباه منجر به عیب در اراده، عیب در رضا و اشتباهات غیرمؤثر تقسیم نموده بودند و به ترتیب، حکم معاملات مشتمل بر این عیوب را باطل مطلق، باطل نسبی و صحیح می‌دانستند. اصلاحات سال 2016 قانون مدنی فرانسه در راستای حفظ صحت قراردادها، هم‌چون سنت رومی، ضمانت اجرای تمامی انواع اشتباه - حتی منجر به عیب در اراده - را بطلان نسبی قرار داده است. در قانون و دکترین فرانسه، اشتباه اصطلاحی، اشتباه به مثابه عیب در رضا است و سایر انواع اشتباه با تسامح اشتباه نامیده می‌شود. در فقه امامیه، اشتباه منجر به عیب در اراده، منجر به بطلان عقد و اشتباه به عنوان عیب رضا منجر به ایجاد حق فسخ و اشتباهات جزئی نیز فاقد اثر بر صحت عقد هستند. در فقه امامیه، برخلاف حقوق فرانسه، اشتباه اصولاً برای اشتباه به مثابه عیب در اراده اصطلاح شده است. لذا اشتباه در فقه امامیه و حقوق فرانسه، مشترک لفظی است. قانون‌ مدنی ایران به علت عدم تمایز دقیق بین اصطلاح اشتباه در فقه امامیه و حقوق فرانسه، در مواد 199 تا 201 از اصطلاح فرانسوی و در مواد 353، 762، 1070 و سایر مواد ناظر به خیارات، از اصطلاح فقهی اقتباس کرده است. نتیجه پژوهش حاضر چنین بود که برای اصلاح دوگانگی مذکور، می‌بایست اشتباه را به سه درجه عیب اراده، عیب رضا و عیب غیرمعیب تقسیم کرد و حکم هر یک را بر اساس فقه امامیه روشن ساخت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Examination of "Mistake" in Iranian Civil Law, Based on the Common Lexical Nature of "Mistake" Between the French Legal System and Islamic Law

نویسنده [English]

  • Ataollah Bigdeli
Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Social and Cultural Sciences, Imam Hussein University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
The concept of "mistake" in contractual agreements is a critical point of consideration within various legal systems, each offering distinct approaches to its resolution. This paper focuses on the nature of "mistake" as addressed in Iranian civil law, highlighting the complexities arising from the amalgamation of concepts derived from both the French legal system and Imamiya jurisprudence. The primary aim is to unravel the ambiguities and interpretive challenges presented by the current legal provisions in Iran concerning mistakes in contracts. These challenges are attributed to the convergence of two distinct legal philosophies, each with its unique terminological and conceptual understandings of "mistake." Through a comparative analysis, this study seeks to elucidate the semantic and judicial confusions, proposing pathways towards a more coherent legal interpretation or possible legislative reformations to mitigate these ambiguities.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The central inquiry of this research revolves around the following question: how does the conflation of the lexical and conceptual frameworks of "mistake" from both the French legal system and Islamic law contribute to the ambiguities and interpretive challenges within Iranian civil law, and what reforms or interpretations could enhance the coherence of legal provisions regarding mistakes in contracts?
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
This study proposes two hypotheses: Firstly, the provisions regarding "mistake" in Iranian civil code are inherently ambiguous, leading to significant interpretive challenges. This ambiguity is largely due to the dualistic incorporation of "mistake" as understood in both French legal terminology and Imamiya jurisprudence, without a clear distinction or integration strategy. Secondly, the root of these controversies and ambiguities lies in the failure to acknowledge and address the "common lexical" nature of "mistake" between these two systems, resulting in semantic and judicial inconsistencies that fundamentally hinder the adjudication process regarding contract mistakes in Iranian law.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
The research methodology employed in this study is primarily library-documentary, involving an extensive review of existing literature, legal documents, and previous research findings. The comparative analysis framework is pivotal to understanding the juxtaposition of the French legal system's and Imamiya jurisprudence's interpretations of "mistake." This approach facilitates the identification of similarities, differences, and theoretical advantages, providing a comprehensive understanding of how these divergent perspectives contribute to the current legal ambiguities in Iran. The analysis extends to recent amendments in the 2016 French civil code, offering updated insights that previous studies have overlooked. Through this methodological lens, the paper delves into the conceptual-terminological conflict that underpins the ambiguities in Iranian civil law, presenting novel arguments and explanations to address these challenges.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The analysis conducted in this study reveals the ambiguities present within the Iranian civil law concerning the concept of "mistake" in transactions. This issue primarily stems from the amalgamation of the French legal doctrine's interpretation of mistake and the Imamiya jurisprudence's approach, both of which have historically influenced Iranian legal systems but offer differing perspectives on the nature and implications of mistakes in contractual agreements.
     From the French legal doctrine, the categorization of mistakes into errors that lead to a defect in will, defect in consent, and ineffective mistakes, with their corresponding legal consequences (absolute nullity, relative nullity, and validity, respectively), has been a cornerstone in understanding and adjudicating contracts. The 2016 reforms in the French civil code, which sought to align more closely with the Roman tradition, underscored a significant shift by placing all mistakes under the umbrella of relative nullity, thereby prioritizing the preservation of contracts unless a significant defect in consent is proven.
     Contrastingly, Islamic law distinguishes mistakes that lead to a defect in will, resulting in the nullity of the contract, from those constituting a defect in consent, which merely give rise to the right of annulment. This distinction is crucial as it underscores a more nuanced approach to handling mistakes, recognizing the varying degrees of impact a mistake can have on the contractual agreement's validity.
     The integration of these diverse perspectives into Iranian civil code, particularly through the borrowing of terms and concepts, has led to a situation where the provisions related to "mistake" are fraught with ambiguity and inconsistency. This is evident in the legislative texts, where French-influenced (articles 199 to 201) coexist with those drawing from Imamiya jurisprudence (articles 353, 762, 1070, etc.), without a clear distinction or harmonization of the underlying principles.
     This study's findings underscore the critical need for a comprehensive review and revision of the Iranian civil law's provisions on mistake. The semantic and judicial conflicts that arise from the current framework do not merely represent an academic concern but have real-world implications for the interpretation and enforcement of contracts. The lack of clarity and consistency undermines the predictability and security that are fundamental to contractual relations, posing significant challenges for both domestic and international legal transactions involving Iranian law.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
The investigation into the provisions related to "mistake" within the Iranian civil law highlights a critical area of ambiguity and contention, stemming from the confluence of French legal doctrine and Imamiya jurisprudence. This study proposes that the root cause of these disputes lies in the failure to clearly distinguish and harmonize the concepts of mistake as understood in these two influential legal traditions.
     To address this issue, this paper recommends a theoretical and practical overhaul of the relevant provisions. Theoretically, adopting a jurisprudential approach to categorize mistakes into three distinct types—defect in will, defect in consent, and ineffective mistakes—with corresponding legal consequences, offers a pathway to clarity. This approach would align the legal framework with the nuanced understanding of mistake in Imamiya jurisprudence while providing a clear, structured basis for adjudication.
     Practically, for an interim solution, a more precise interpretation of "the subject matter itself of the transaction" in Iranian civil code articles 199 and 200 is advocated. This interpretation aims to reconcile the current provisions with the practical realities of contract law, ensuring that defects in consent related to the characteristics of the subject matter lead to voidability rather than nullity, thus preserving the integrity of contractual agreements where possible.
     Ultimately, the resolution of the ambiguities surrounding the concept of "mistake" in Iranian civil code requires a balanced integration of jurisprudential tradition and contemporary legal principles. By embracing a more defined and harmonized approach, Iranian law can enhance the predictability, fairness, and effectiveness of its contract law provisions, thereby fostering a more stable and trustworthy legal environment for both domestic and international parties.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mistake in Islamic Law
  • Mistake in French Law
  • Defect in Will
  • Defect in Consent
  • Ineffective Defect
  1. آخوندی، روح‌الله (1390). اشتباه در موضوع قرارداد با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه و انگلستان. تهران: دانشگاه امام‌صادق‌ (علیه‌السلام).
  2. اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین (1409ق). الاجاره. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  3. اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین (1418ق). حاشیه کتاب ‌المکاسب (جلد 2). قم: انوارالهدی.
  4. امامی، حسن (1355). حقوق مدنی (جلدهای 1 و 4). تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
  5. امیری قائم‌مقامی، عبدالمجید (1378). حقوق تعهدات؛ اعمال حقوقی- تشکیل عقد (جلد 2). تهران: میزان.
  6. انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین (1415ق). کتاب المکاسب (جلدهای 2، 3 و 5 ). قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
  7. اوبر، ژان لوک و دوتیول، فرانسوا کولار (1390). حقوق تعهدات؛ قراردادها (مجید ادیب، مترجم و محقق). تهران: میزان.
  8. بهجت، محمدتقی (1426ق). جامع‌المسائل (جلد 2). قم: دفتر آیت الله بهجت (ره).
  9. بهرامی احمدی، حمید (1390). حقوق تعهدات و قراردادها. تهران: دانشگاه امام‌صادق‌ (علیه‌السلام).
  10. تبریزی، جوادبن‌علی (1416ق). ارشادالطالب الی‌التعلیق علی‌المکاسب (جلد 2). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  11. جزایری، سیدمحمدجعفر (1416ق). هدی‌الطالب فی شرح‌المکاسب (جلد 4). قم: مؤسسه دارالکتاب.
  12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1371). دائرةالمعارف حقوق مدنی و تجارت (جلد 1). تهران: بنیاد راستاد.
  13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1390). فلسفه حقوق مدنی؛ عناصر عمومی عقود (جلد 1). تهران: گنج دانش.
  14. حائری شاه‌باغ، علی (1328). شرح قانون مدنی‏. تهران: وزارت دادگستری.
  15. حسینی عاملی، سید جواد بن محمد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  16. حسینى روحانى، سیدصادق (1429ق). منهاج‌الفقهاهة (جلد 6). قم: انوارالهدی.
  17. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1420ق). تحریرالاحکام‌الشرعیة على مذهب‌الامامیة (جلد 2). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  18. خادمی ‌آراسته، محمدحسین (1396). آثار اشتباه در اعمال حقوقی. تهران: خرسندی.
  19. خلیجیان، فریبا (1396). اشتباه مؤثر در قراردادها. تهران: اتا.
  20. سبحانی، جعفر (1414ق). المختار فی احکام‌الخیار. قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  21. سعد، محمود نبیل ابراهیم (1998م). النظریة‌العامة‌الالتزام (جلد 1). بیروت: دارالنهضة‌العربیة.
  22. السنهوری، عبدالرزاق احمد (۱۹۵۸م). الوسیط فی شرح‌القانون‌المدنی‌الجدید. بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  23. شهیدی، مهدی (1390). حقوق مدنی؛ تشکیل قراردادها و تعهدات (جلد 1). تهران: مجد.
  24. صفایی، سیدحسین (1375). مقالات حقوق مدنی و حقوق تطبیقی. تهران: میزان.
  25. صفایی، سیدحسین (1383). قواعد عمومی قراردادها. تهران: میزان.
  26. طوسی، محمدبن‌حسن (1400ق). النهایة فی مجردالفقه والفتاوی، بیروت: دارالکتاب‌العربی.
  27. عاملى کرکى، على‌بن‌حسین (1414ق). جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد (جلد 4). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  28. عاملى، محمدبن‌مکى (بی‌تا). القواعد والفوائد (جلد 2). قم: کتاب‌فروشى مفید.
  29. عدل، مصطفی (1373). حقوق مدنی. تهران: بحرالعلوم.
  30. علی‌آبادی، علی (۱۳۸۱). ایجاد و سقوط تعهدات ناشی از عقد در حقوق اسلامی. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
  31. غروى نایینى، میرزامحمدحسین (1373ق). منیة‌الطالب فی حاشیة‌المکاسب (جلد 1). تهران: المکتبة‌المحمدیه.
  32. قابل، ابوالفضل (1393). بررسی اشتباه در اوصاف مهم مورد معامله. تهران: پیام موفقیت.
  33. قاسم‌زاده، مرتضی (۱۳۸۳). حقوق مدنی؛ اصول قراردادها و تعهدات نظری و کاربردی، تهران: دادگستر.
  34. قائم‌مقامی، عبدالمجید (۱۳۵۶). حقوق تعهدات؛ نظریه کلی تعهدات قانون مدنی (ضمن مقایسه حقوق تعهدات آلمان و سوئیس و فرانسه) (جلد 2) .تهران: دانشگاه تهران.
  35. کاتوزیان، ناصر (1383). حقوق مدنی؛ قواعد عمومی قراردادها، انعقاد و اعتبار قراردادها، ضمانت اجرای شرایط اساسی معامله، نظریه بطلان و عدم نفوذ (جلد 1). تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
  36. گنجی، لطف‌الله (1396). مطالعه تطبیقی عیوب اراده در حقوق ایران و مصر. تهران: برتراندیشان.
  37. محسنی، سعید (1386). اشتباه در اوصاف شخص طرف قرارداد در فقه امامیه، حقوق ایران و حقوق فرانسه. پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 25. doi:10.30497/law.2012.1286
  38. محسنی، سعید (1390). اشتباه در شخص طرف قرارداد (مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه). تهران: دانشگاه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  39. محسنی، سعید و شفیع‌زاده خولنجانی، مصطفی (1393). مفهوم اشتباه در شخص طرف قرارداد و تأثیر آن بر قرارداد (مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه). پژوهش‌نامه اندیشه‌های حقوقی، شماره 4.
  40. محقق داماد، سید مصطفی و همکاران (1389). حقوق قراردادها در فقه امامیه (جلد 2). تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
  41. مددی‌ حمزه‌خانلو، رؤیا (1393). اشتباه در خود موضوع معامله در حقوق ایران و فرانسه. تهران: آریان قلم.
  42. مفید، محمدبن‌محمد (1413ق). المقنعة. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
  43. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1419ق). مصباح‌الفقاهة فی‌المعاملات (جلدهای 1، 2 و 3). قم: النشرالاسلامی.
  44. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (بی‌تا). المستند فی شرح‌العروة‌الوثقی. بی‌جا.
  45. موسوى خمینى، سیدروح‌الله (1421ق). کتاب البیع (جلدهای 1، 2 و 4). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینى (قدس سره).
  46. نجفی (کاشف‌الغطا)، محمدحسین (1359ق). تحریرالمجلة (جلد 1). نجف: المکتبة‌المرتضویة.
  47. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (جلد 32). 43ج، بیروت: دار احیاءالتراث‌العربی.
  48. نوین، پرویز (۱۳۸۴). حقوق مدنی سه؛ در عقود و تعهدات؛ به‌طورکلی انعقاد و انحلال قراردادها. تهران: تدریس.
  49. وایت‌تیکر، سایمون (1385). اصول قراردادها در حقوق فرانسه (حسن ره‌پیک، مترجم). تهران: خرسندی.
  50. یادگارصالحی، سلمان (1396). اشتباه در موضوع معاملات و قراردادها با بررسی در حقوق ایران، فقه و رویه دیوان ‌عالی کشور. تهران: جنگل و جاودانه.
  51. یزدی، سیدمحمدکاظم (1420ق). تکملة‌العروة‌الوثقی. قم: کتاب‌فروشی داوری.
  52. یزدى، سیدمحمدکاظم (1421ق). حاشیه المکاسب (جلدهای 1 و 2). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  53. Bamdé, Aurélien (2017). L’erreur, vice du consentement et réforme des obligations, In: Droit des contrats, Droit des obligations, Posted Fév 12.
  54. Bénabent, Alain (1991). Droit civil: les obligations, Paris: Montchrestien.
  55. Cabrol, Pierre; Ribeyrol, Monique (2018). Leçons de Droit des obligations, Paris: Ellipses.
  56. Carbonnier, Jean (1956). Droit civil, T. 4, Les Obligations, Paris: PUF
  57. Colin, Ambroise, Capitant, H (1932). Cours elementaire de Droit Civil Francais, T: 2, 7em edition, Paris: Dalloz.
  58. Dadoun, Armand (2021). Le droit des obligations en cartes mentales, Paris: Ellipses.
  59. Delavaquerie, Géraldine (2019). Droit des obligations, Paris: Ellipses.
  60. Ghestin, Jacques (1993). Traité de droit civil: La formation du contrat, Volumes 1-2: Les obligations, paris: Librairie générale de droit et de jurisprudence.
  61. Gorlier, Vincent (2021). Droit des contrats spéciaux, Paris: Ellipses.
  62. Lachièze, Christophe (2020). Droit des contrats, Paris: Ellipses.
  63. Larombière, Léobon (1862). Théorie et pratique des obligations, ou commentaire des titres III & IV, livre III du Code Napoléon, Art. 1101 à 1386, T: 1, Bruxelles: Durand.
  64. Lemalle, Jean-Claude (S.D). Vice du consentement: erreur, In: https://jcl06.fr/vice-du-consentement-erreur/.
  65. Mazeaud (s), (Henri, Jean, Léon), Chabas, François (1995). Leçons de droit civil, tome 2, premier volume: Obligations: theorie generale. Edition 7, par Chabas, François, Paris: Publisher Montchrestien.
  66. Molitor, Philippe (1851). Les Obligations en droit Romain: avec l'indication des rapports entre la Législation Romaine et le droit Français, Volume 1 n, Paris: Librairie générale de H. Hoste.
  67. Pimbert, Agnès (2017). Introduction au droit en fiches, Paris: Ellipses.
  68. Rabu, Gaylor (2019). Droit des obligations, Paris: Ellipses.
  69. Ripert, Georges, Boulanger, Jaen (1965). Traite de droit civil: d'apres le traite de planiol‎, Paris: Librairie Generale de droit et de jurisprudence.
  70. Terré, Francois; Simler, philippe ; Lequette, Yves (2005). Droit civil - Les obligations, 10e édition, Paris: Dalloz.
  71. Véronique, Nicolas, Droit des obligations. Le contrat, Paris: Ellipses, 2017.
  72. Weill, Alex. Terré, François (1980). Droit civil: les obligations, Dalloz.
  73. https://www.doctrine.fr/l/texts/codes/LEGITEXT000006070721/articles/LEGIARTI000006436271.
  74. https://iej.univ-paris1.fr/openaccess/reforme-contrats/titre3/stitre1/chap2/sect2/ssect1/para2-vices-consentement/#_ftnref9