آیین نظارت سیاسی پارلمان بر وزرا در عصر مشروطه و نظام جمهوری اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه حقوق عمومی و بین‌الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

در نظام‌های پارلمانی، اصولاً پارلمان قادر است به دلیل نقض قوانین و یا کوتاهی در انجام وظایف حکومتی از سوی قوه مجریه، منصب سیاسی را از ایشان سلب نماید. مکانیسم‌های نظارت سیاسی بر وزرا عبارتند از تذکر، سؤال و استیضاح. در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای به بررسی موضوع آیین نظارت سیاسی بر وزیران در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران و نظام مشروطه خواهیم پرداخت. تحلیل تطبیقی و تطوّر تاریخی موضوع مذکور این سؤال را پیش روی ما قرار داده است که با توجه به وضعیت حقوقی، فرهنگی و تاریخی ایران، آیین نظارت سیاسی در کدام یک از دو نظام مشروطه و جمهوری اسلامی از روند شایسته‌تری برخوردار بوده است؟ رهیافت این نوشتار چنان حاصل شد که در مکانیسم‌های تذکر و سؤال، نظام جاری مملکتی بر خلاف نظام مشروطه به گونه‌ای معقول و ضابطه‌مند به تعیین مقررات حاکم بر اعمال این صلاحیت‌های پارلمانی پرداخته است. از سوی دیگر در استیضاح، محدود بودن نمایندگان برای طرح آن در موارد مشخص و بررسی مؤثر و دقیق کمیسیون، روند استیضاح را به فرایندی معقول و کارآمد در دوران مشروطه تبدیل کرده بود، در حالی که نظام جمهوری اسلامی، با چالش‌هایی نظیر حدّ نصاب پایین برای طرح استیضاح و سهولت فرآیند اعمال آن و موسّع بودن دامنه موضوعات مورد استیضاح روبه‌روست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Parliamentary Political Supervision of Ministers in the Mashrooteh (Constitutional) Era and the Islamic Republic Regime

نویسندگان [English]

  • Ali Mohammad Fallahzadeh 1
  • Maziyar Khademi 2
1 Associate Professor, Department of Public and International Law, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran.
2 PhD Student in Public law, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In parliamentary regimes, principally parliament has the authority to remove political officials from office due to violation of laws or failure in execution of governmental duties. Mechanisms of political  supervision of ministers include notification, questioning, and impeachment. This article employs a descriptive-analytical method, by using library sources, to examine the subject of formality for the political supervision of ministers under the legal system of Islamic Republic of Iran and the Mashrooteh (Constitutional) era. Comparative analysis and historical evolution of this topic pose the question of which system, either the Mashrooteh (Constitutional) or Islamic Republic, has had a more dignified approach to the formality of political supervision of ministers by taking into account the legal, cultural, and historical background of Iran?
     The outcome of this research demonstrates that in the mechanisms of notification and questioning, the current political system, contrary to the Mashrooteh (Constitutional) one, has systematically and rationally provided rules governing the application of these parliamentary competencies. On the other hand, in impeachment mechanism, limiting the Members of Parliament to propose it in specific cases, and the effective and accurate examination by Commission had turned the impeachment process into a reasonable and efficient formality during the Mashrooteh (Constitutional) Era, while, in the Islamic Republic system, the quorum for proposing impeachment, the ease of the application of impeachment process, and the broad scope of impeachable subjects have posed notable challenges.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Parliamentary Regime
  • Parliamentary Supervision of Ministers
  • notification
  • Question
  • Impeachment
  1. آیینه ‌نگینی، حسین (1395). واکاوی مفهومی کلیدواژگان چندمعنا در قانون اساسی مدخل نظارت (گزارش پژوهشی). دفتر مطالعات قانون و قانون‌گذاری پژوهشکده شورای نگهبان، شماره مسلسل: 13950013.
  2. ابوالحمد، عبدالحمید (1386). مبانی سیاست. چاپ 6، تهران: توس.
  3. اخوان کاظمی، بهرام (1391). نظارت در نظام اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  4. اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364). صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. چاپ 1، تهران: اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
  5. اشکبوس، حمزه و اصلانی، فیروز (1397). تحلیلی بر ابزار نظارتی استیضاح وزیران در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران و ایرادهای حاکم بر آن. حقوق اسلامی، 15 (56)، صص. 57-76.
  6. انصاری، مسعود (1352). مصونیت‌های قانونی. تهران: اشراقی.
  7. بوشهری، جعفر (1351). حقوق اساسی. تهران: دانشگاه تهران.
  8. جوان‌ آراسته، حسین (1384). حقوق اجتماعی-سیاسی در اسلام. قم: دفتر نشر معارف.
  9. حبیب‌نژاد، سیداحمد و سعید، زهرا (1399). چالش‌های نظارتی مجلس شورای اسلامی بر برنامه‌های توسعه. دانش حقوق عمومی، 9 (28)، صص. 93 -114.
  10. حبیب‌نژاد، سیداحمد و عامری، زهرا (1393). مبانی نظارت در نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. علوم سیاسی، 56 (17)، صص. 7-32.
  11. حبیبی، حسن (1364). رابطه سیاسی مجلس و قوه مجریه. نشریه تحقیقات حقوقی، (1)، ص23-63.
  12. حسینی، سیدمجتبی، اکبرزاده، فریدون، عامری گلستانی، حامد و شهابی، روح‌الله (1399). پژوهش‌نامه تاریخ، 15 (59)، صص. 41-66 .
  13. راسخ، محمد (1390). نظارت و تعادل در حقوق اساسی. چاپ 2، تهران: دراک.
  14. رستمی، ولی و فضلی، عزیزالله (1390). تقنین، عرف و مصلحت در اندیشه علمای مشروطه. پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 1، پیاپی 33، صص. 27-64.
  15. زارعی، محمدحسین (1384 الف). جایگاه نظارتی مجلس و اصول حاکم بر آن. مجلس و راهبرد، ش48، صص. 275-286.
  16. زارعی، محمدحسین (1384 ب). مطالعه تطبیقی مجالس قانون‌گذاری. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
  17. زمانی، سمیه و توپچیان، محمد (1392). نظارت پارلمان بر قوه مجریه (2)؛ مطالعه موردی: انگلیس، آمریکا، فرانسه، ایتالیا، آلمان و جمهوری اسلامی ایران. تهران: دفتر مطالعات سیاسی مرکز پژوهش‌های مجلس.
  18. شجیعی، زهرا (1375). نقش نمایندگان در مجالس قانون‌گذاری مشروطیت (جلد 1). تهران: سخن.
  19. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1385). حقوق اساسی. تهران: میزان.
  20. طحان‌نظیف، هادی و احسانی، رضا (1396). خوانشی نو از دیدگاه‌های تحلیلی نسبت به مفهوم قانون در عصر مشروطه. پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 1، پیاپی 45، صص. 57-80.
  21. عامری، زهرا (1394). نظارت سیاسی بر قدرت و کاربست آن از طریق مردم در نظام حقوقی ایران. سپهر سیاست، 2 (3) ، صص. 115-138.
  22. فتاحی زفرقندی، علی (1394). مردم و حکومت اسلامی با نگاهی به جایگاه مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
  23. فریادی، مسعود (1387). بررسی جایگاه استیضاح وزرا در حقوق اساسی ایران. اطلاع‌رسانی حقوقی، (13)، صص. 49-72.
  24. قاسم‌زاده، قاسم (1328). سخنرانی راجع به قانون اساسی. شماره 2، وزارت امور خارجه.
  25. قاضی شریعت‌پناهی، ابوالفضل (1377). حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: میزان.
  26. کوشکی، محمدصادق و آجرلو، اسماعیل (1387). وظایف مجلس و شرایط و قلمرو قانون‎گذاری از منظر مرحوم آخوند خراسانی (رحمت‌الله علیه)». پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 1، پیاپی 27، صص. 193-231.
  27. مدنی، جلال‌الدین (1377). حقوق اساسی و نهادهای جمهوری اسلامی. تهران: پایدار.
  28. مرادی، سجاد (1395). نظارت پارلمانی؛ مطالعه تطبیقی کارنامه نظارتی ادوار هشتم و نهم مجلس شورای اسلامی، بررسی موردی: تذکر، سؤال، استیضاح و تحقیق و تفحص. معاونت پژوهش‌های سیاسی- حقوقی، دفتر مطالعات سیاسی، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس.
  29. ملایی توانی، علیرضا (1381). مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  30. منصوریان، ناصرعلی (1390). مسئولیت سیاسی دولت در برابر پارلمان در حقوق ایران و فرانسه. سالنامه ایرانی حقوق بین‌الملل و تطبیقی، شماره 2، صص. 76-95.
  31. میرمحمدی میبدی، سیدمصطفی و جمالی، حوریه (1401). الزامات و آثار استیضاح‌و‌عزل‌رئیس‌جمهور در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. دانش حقوق عمومی، 15 (53)، صص. 51-72.
  32. نجفی اسفاد، مرتضی و محسنی، فرید (1379). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. تهران: الهدی.
  33. هاشمی، محمد (1384). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران. تهران: دادگستر.
  34. هدایت، مهدی‌قلی (مخبرالسلطنه) (1385). خاطرات و خطرات (توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من). چاپ 3، تهران: زوار.
  35. هراتی، محمدجواد (1391). حقوق اساسی و ساختار حاکمیت در جمهوری اسلامی ایران. دانشگاه بوعلی سینا.
  36. Ohnesorge, John K.M (2019). Comparing Impeachment Regimes, University of Wisconsin, Legal Studies Research Paper 15(1468), pp. 259-299.
  37. Yamamoto, Hironori (2007). A comparative study of 88 national parliaments, Switzerland: InterParliamentary Union.