مالکیت مراعی؛ مفهوم و مصادیق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد، گروه حقوق اسلامی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 استادیار، گروه حقوق خصوصی و اقتصادی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

در پژوهش حاضر، مفهوم و مصادیق «مالکیت مُراعی» و مهم‌ترین احکام و آثار آن، با روش توصیفی تحلیلی، از منظر فقه امامیه و حقوق ایران مورد مطالعه قرارگرفته است. در تحقیق پیش‌رو با این پرسش‌ها مواجه بودیم که مفهوم مالکیت مراعی چیست و با مفاهیم مشابه، نظیر مالکیت متزلزل، مالکیت موقت و مالکیت معلق چه وجوه افتراقی دارد؟ به‌علاوه، مهم‌ترین مصادیق مالکیت مراعی در نظام فقهی و حقوقی کدام است؟ وانگهی، چه احکام و آثاری بر مالکیت مراعی بار می‌شود و سبب تمایز آن از مفاهیم مشابه می‌گردد؟ پس از مطالعه گسترده در فقه امامیه و حقوق مدنی ایران، این نتیجه حاصل شد که مالکیت مراعی بدان معناست که قطعی شدن مالکیتِ منتقل‌الیه، منوط به تعیین تکلیف یک وضعیت احتمالی دیگر است؛ بدین نحو که با منتفی شدن مانعِ احتمالی کشف می‌شود که انتقال‌گیرنده از آغاز مالک مال بوده است و با اثرگذاری مانع، معلوم می‌گردد که هیچ‌گاه منتقل‌الیهِ ظاهری، مالک مال مورد انتقال نشده است؛ چنانکه ماده 878 قانون مدنی ایران مالکیت مراعی را در همین معنا به‌کار برده است. بدین ترتیب، تفاوت مالکیت مراعی با مفاهیم مشابه، به‌ویژه مالکیت متزلزل آشکار می‌شود. مهم‌ترین مصادیق قانونی یا شرعی مالکیت مراعی عبارت است از: مالکیت ورثه نسبت به ترکه پیش از ادای دیون مورّث، مالکیت ورثه نسبت به ترکه‌ غیرمنقول معادل سهم زوجه متوفی، مالکیت حمل نسبت به ترکه یا موصی‌به، مالکیت زن نسبت به نفقه، مالکیت خریداران بعدی در بیع متضمن احدی از خیارهای قراردادی، مالکیت خریداران بعدی حصه مشاع پیش از اخذ به شفعه توسط شفیع، مالکیت عامل و مالک در عقد مضاربه و النهایه مالکیت مغصوب‌عنه در بدل حیلوله. همچنین نمونه‌های بارز مالکیت مراعی با منشأ ارادی و قراردادی، شامل بیع معلق، خیار شرط و شرط فاسخ است، اگر طبق توافق اثر قهقرایی برای آنها مقرر شده باشد. لذا پیشنهاد می‌شود ضمن پرهیز از اختلاط مفاهیم، دکترین حقوقی و رویه قضایی، بر اساس ضابطه پیش‌گفته، مالکیت مراعی را بر مصادیق مشابه دیگر، با احکام و آثار یادشده، تطبیق داده و اعمال نمایند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Mora'a Ownership; Definition and Instances

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mostafa Mohaghegh Damad 1
  • Ali Saatchi 2
  • Mohammad Hadi Javaherkalam 3
1 Professor, Department of Islamic Law, Faculty of Law, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Private and Economic Law, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

∴ Introduction
Ownership, a cornerstone of legal systems worldwide, delineates the relationship between individuals and their property under the purview of the law. In Islamic jurisprudence, this relationship is imbued with specific principles and interpretations, reflecting a nuanced understanding of property rights. Among the varied conceptions of ownership, the notion of Mora'a ownership emerges as a distinctive yet underexplored facet. While conventional forms of ownership, such as established and precarious ownership, have been extensively studied, Mora'a ownership remains relatively obscure, necessitating a focused inquiry into its nature, instances, and legal implications.
∴ Research Question
The fundamental inquiry guiding this study pertains to the scope and characteristics of Mora'a ownership within the framework of Islamic jurisprudence and Iranian civil law. Specifically, the research seeks to elucidate whether ownership, traditionally categorized as stable or precarious, encompasses additional modalities, including Mora'a ownership. By examining the conceptual underpinnings and practical manifestations of Mora'a ownership, the study aims to discern its unique features and distinguish it from other forms of ownership.
∴ Research Hypothesis
Building upon existing scholarship and jurisprudential insights, the research posits that alongside conventional paradigms of ownership, such as established and precarious ownership, Mora'a ownership constitutes a distinct category with its own defining characteristics. Contrary to prevalent assumptions, Mora'a ownership transcends the binary framework of stability and precarity, offering a nuanced understanding of property rights within Islamic legal traditions. Through a systematic analysis of legal texts, judicial decisions, and scholarly discourse, the hypothesis contends that Mora'a ownership manifests in diverse contexts, necessitating a comprehensive examination to grasp its implications fully.
∴ Methodology & Framework, if Applicable
This research adopts a primarily doctrinal approach, drawing upon Islamic jurisprudence, Iranian civil law, and legal scholarship to explicate the concept of Mora'a ownership. Utilizing a comparative methodology, the study juxtaposes Mora'a ownership with established legal doctrines and precedents, elucidating its distinguishing features and implications. Furthermore, the research incorporates a contextual analysis of relevant judicial decisions and legislative provisions, providing insights into the practical application of Mora'a ownership within the contemporary legal landscape. By synthesizing doctrinal analysis with contextual inquiry, the study endeavors to offer a comprehensive understanding of Mora'a ownership and its significance within legal theory and practice.
∴ Results & Discussion
The examination of Mora'a ownership reveals distinct characteristics that differentiate it from other forms of ownership, such as precarious, temporary, and contingent ownership. While precarious ownership entails the possibility of termination under specific conditions, Mora'a ownership denotes a unique scenario where ownership, although established, may cease retroactively due to impediments that invalidate its inception. This distinction is crucial, as it elucidates the nature of ownership rights and obligations, particularly concerning the vesting of benefits.
     In Islamic Sharia and Iranian legislation, various instances of Mora'a ownership are explicitly identified, underscoring its relevance within legal frameworks. For instance, inheritance rights and the wife's share of her husband's immovable property are deemed as Mora'a ownership, as per specific provisions in the Iranian Civil Code. Additionally, fetal ownership concerning inheritance and the wife's entitlement to alimony exemplify scenarios where ownership status is contingent upon specific circumstances, thereby aligning with the principles of Mora'a ownership.
     Furthermore, recent legal precedents, such as the Iran Supreme Court Decision No. 810 - 1400 SH, reinforce the applicability of Mora'a ownership in contemporary jurisprudence. This ruling, which recognizes subsequent buyers' ownership despite contractual contingencies, underscores the retroactive effect of Mora'a ownership in contractual relationships, thereby expanding its scope beyond traditional interpretations.
     However, certain misconceptions persist among legal scholars regarding the classification of ownership instances, leading to erroneous categorizations of Mora'a ownership as precarious ownership. To rectify such misunderstandings, it is imperative for legal practitioners and scholars to adhere to the delineated criteria and accurately apply the concept of Mora'a ownership to analogous scenarios. Moreover, voluntary and contractual instances, such as conditional contracts and suspended sales, underscore the potential for Mora'a ownership to arise in diverse legal contexts, further substantiating its significance within legal theory and practice.
∴ Conclusion
In conclusion, the study of Mora'a ownership illuminates a nuanced dimension of property rights within Islamic jurisprudence and Iranian law. Defined as ownership established but subsequently invalidated due to inherent obstacles, Mora'a ownership necessitates careful consideration to distinguish it from similar concepts such as precarious ownership, temporary ownership, and contingent ownership. The delineation of Mora'a ownership instances, including inheritance rights, spousal entitlements, and contractual contingencies, underscores its practical relevance within legal frameworks.
     To prevent confusion and foster a coherent understanding of property rights, it is imperative for legal scholars and practitioners to accurately apply the principles and implications of Mora'a ownership to relevant legal scenarios. By enriching and consolidating this indigenous theory within the legal system, stakeholders can ensure the equitable administration of justice and uphold the integrity of property rights in Islamic and Iranian legal contexts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mora'a Ownership
  • Uncertain Ownership
  • Temporary Ownership
  • Mora’a Situation
  • Instances of Ownership
  1. احدی، سیف اله، فخلعی، محمدتقی و حائری، محمدحسن (1396). بررسی حکم زکات در ملک متزلزل. فقه و مبانی حقوق اسلامی، 5 (1)، صص. 7-٣١. doi:10.22059/jjfil.2017.129521.668049
  2. اشتهاردى، على‌پناه (1417ق). مدارک‌العروة (جلد 27)، تهران: دارالاسوة للطباعة و النشر.
  3. اصفهانی (فاضل هندى)، محمد (1416ق). کشف‌اللثام (جلد 7). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  4. اصفهانی، سیدابوالحسن (1422ق). وسیله‌النجاۀ. قم: مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  5. امامی، سیدحسن (1387). حقوق مدنى (جلدهای 1 و 3). تهران: اسلامیه.
  6. امامی، مسعود (1389). ملکیت موقت در حقوق و فقه. فقه و اصول، 65 (3)، صص. 64-120.
  7. انصاری، مرتضی (1415ق. الف). رساله فی‌المواریث. قم: کنگره بزرگداشت شیخ انصاری (رحمت‌الله علیه).
  8. انصارى، مرتضی (1415ق. ب). کتاب المکاسب (جلد 3، 5، 6). قم: کنگره بزرگداشت شیخ انصارى (رحمت‌الله علیه).
  9. ایروانى، على (1406ق). حاشیه المکاسب (جلد 1 و 6). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
  10. باقری، احمد (1387). مشروعیت ملکیت موقت (با محوریت نظر امام‌خمینی‌(ره)). پژوهش‌نامه متین، 40 (3)، صص. 27-48.
  11. بجنوردى، سیدحسن (1419ق). القواعدالفقهیة (جلد 4). قم: الهادی.
  12. بحرالعلوم، محمد (1403ق). بلغة‌الفقیه (جلد 3). تهران. منشورات مکتبة‌الصادق.
  13. بحرانى آل‌عصفور، یوسف (1405ق). الحدائق‌الناضرة (جلد 21). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  14. بحرانى، محمدسند (1429ق). سند العروة‌الوثقى؛ کتاب النکاح (جلد 1). قم: مکتبة فدک.
  15. بهجت، محمدتقى (1423ق). وسیلة‌النجاة. قم: شفق.
  16. بهرامی احمدی، حمید (1386). کلیات عقود و قراردادها. چاپ 2، تهران: میزان.
  17. جزایرى، سیدمحمدجعفر (بی‌تا). نظرة فی‌الحقوق، احکامها و اقسامها. قم: بی‌نا.
  18. جزیرى، سیدمحمد عبدالرحمان (1419ق). الفقه على‌المذاهب الاربعة و مذهب اهل‌البیت علیهم‌السلام (جلد 4). بیروت: دارالثقلین.
  19. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378). مبسوط در ترمینولوژی حقوق (جلد 5). تهران: گنج دانش.
  20. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (بی‌تا). ارث (جلد 1). تهران: امیرکبیر.
  21. جواهرکلام، محمدهادی (1401). اثر فسخ قرارداد نخست بر معاملات بعدی؛ تحلیل و تفسیر رأی وحدت رویه شماره 810‌–‌4/3/1400 هیئت عمومی دیوان عالی کشور؛ نقد و تحلیل آرای قضایی. ویژه‌نامه هشتمین سالگرد یادبود استاد دکتر ناصر کاتوزیان، 1 (2)، صص. 168-213. doi:10.22034/analysis.2023.701507
  22. حائرى، سیدعلى (1418ق). ریاض‌المسائل (جلد 14). چاپ 1، قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  23. حائرى، سیدکاظم (1423ق). فقه‌العقود (جلد 2). قم: مجمع اندیشه اسلامى.
  24. حسینی روحانی، سیدصادق (1412ق). فقه‌الصادق علیه‌السلام (جلد 20). قم: دار الکتاب و مدرسه امام صادق (علیه‌السلام).
  25. حسینی روحانى، سیدصادق (1429ق). منهاج‌الفقاهة (جلد 3 و 6). قم: انوارالهدی.
  26. حسینى عاملى، سیدجواد (1419ق). مفتاح‌الکرامة (جلدهای 8 و 15). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  27. حلی (ابن‌ادریس)، محمدبن‌منصور (1410ق). السرایر (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  28. حلی (محقق)، جعفربن‌حسن (1408ق). شرایع الاسلام (جلد 4). قم: اسماعیلیان.
  29. خوانسارى، محمد (بی‌تا). الحاشیة‌الثانیة على‌المکاسب. بی‌جا: بی‌نا.
  30. خویی، سیدابوالقاسم (بی‌تا). مصباح‌الفقاهۀ (جلدهای 2، 3 و 6 و 7). بی‌جا: بی‌نا.
  31. رافعی، عبدالکریم (1417ق)، شرح الوجیز (جلد 4)، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
  32. رشتی، میرزاحبیب‌الله (1401ق). کتاب القضا (جلد 1). قم: دارالقرآن کریم.
  33. ره‌انجام، حمیده (1389). حدود اختیارات مالک در مالکیت متزلزل (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
  34. ساعتچی، علی (1392). نظریه عمومی وضعیت مراعی در اعمال حقوقی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
  35. ساعتچی، علی (1397). مفاهیم بنیادین و کاربردی در تدوین قراردادها، تهران: معاونت حقوقی ناجا.
  36. سبزوارى، سیدعبدالاعلى (1413). مهذب‌الاحکام (جلد 19)، قم: المنار.
  37. سبزوارى، محمدباقر (1423). کفایة‌الاحکام (جلدهای 1 و 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  38. شعاریان، ابراهیم و عبادزاده، حجت (1395). وضعیت تصرفات حقوقی مالک در دوران تزلزل مالکیت در حقوق ایران و فقه اسلام. قضاوت، 88 (4)، صص. 1-26.
  39. شهیدی، مهدی (1387 الف). ارث. تهران: مجد.
  40. شهیدی، مهدی (1387 ب). شروط ضمن عقد، چ2، تهران: مجد.
  41. صفایی، سیدحسین و حسینی، سیداحسان (1399). حقوق مدنی؛ اشخاص و اموال (جلد 1). تهران: میزان.
  42. صفایی، سیدحسین (1385). قواعد عمومی قراردادها. تهران: میزان.
  43. صفایی، سیدحسین و جواهرکلام، محمدهادی (1397). حقوق مدنی؛ وصیت، ارث، شفعه. تهران: سهامی انتشار.
  44. صفایی، سیدحسین و جواهرکلام، محمدهادی (1399). حقوق مدنی پیشرفته؛ تضمین‌های دین (جلد 1). تهران: سهامی انتشار.
  45. صفایی، سیدحسین و قاسم‌زاده، سیدمرتضی (1385). حقوق مدنی؛ اشخاص و محجورین. تهران: سمت.
  46. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1421ق). حاشیه المکاسب (جلد 1). قم: اسماعیلیان.
  47. طباطبایى حکیم، سیدمحسن (1416ق). مستمسک العروة‌الوثقى (جلد 13). قم: دارالتفسیر.
  48. طباطبایى قمی، سیدتقى (1413ق). عمدة‌المطالب فی‌التعلیق على‌المکاسب (جلد 3). قم: محلاتی.
  49. طوسی، محمد (1387). المبسوط (جلد 3). تهران: المکتبة‌المرتضویة لاحیاء‌الآثار‌الجعفریة.
  50. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین (1413ق). مسالک‌الافهام (جلدهای 3، 12 و 13). قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیه.
  51. عاملی کرکی (محقق ثانی)، علی‌بن‌حسین (1414ق). جامع‌المقاصد (جلد 10). قم: آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  52. عبدی‌پور، ابراهیم و جعفری خسروآبادی، نصرالله (1393). خلط نظری ناشی از خطا در واژه‌شناسی (بازشناسی و تطبیق نسبت میان سه مفهوم دین، تعهد و حق شخصی). حقوق خصوصی، 11 (1)، صص. 81-108.
  53. عمید، موسی (بی‌تا). ارث در حقوق مدنی ایران (تقریرات). (عباس فرید، اهتمام)، تهران: پیروز.
  54. قاسم‌زاده، سیدمرتضی (1388). اصول قراردادها و تعهدات. چاپ 12، تهران: دادگستر.
  55. قبولی درافشان، سیدمحمدمهدی و قبولی درافشان، سیدمحمدهادی (1392). بررسی فقهی-‌حقوقی ترکه پس از فوت متوفا. فقه و حقوق اسلامی، 4 (7)، صص. 149-176.
  56. قمى، میرزا ابوالقاسم (1413ق). غنائم‌‌الایام (جلد 4). قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
  57. قمى، میرزا ابوالقاسم (1417ق). جامع‌الشتات (جلدهای 2 و 3). تهران: کیهان.
  58. کاتوزیان، ناصر (1386). اموال و مالکیت. تهران: میزان.
  59. کاتوزیان، ناصر (1387). قواعد عمومی قراردادها (جلد 5). چاپ 5، تهران: شرکت انتشار.
  60. کاتوزیان، ناصر (1388 الف). شفعه، وصیت، ارث. تهران: میزان.
  61. کاتوزیان، ناصر (1388 ب)، قواعد عمومی قراردادها (جلد 1). چاپ 8، تهران: شرکت انتشار.
  62. کریمی، عباس و ابراهیمی، داوود (1401). اعمال وضعیت حقوقی مراعی بر معامله نسبت به مال مرهون. دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره 97، صص. 213-231. doi:10.22034/jlvi.2023.703712
  63. کریمی، عباس و جواهرکلام، محمدهادی (1391). تلاشی برای سامان‌دهی نظریه عدم نفوذ مراعی. دیدگاه‌های حقوق قضایی، 58 (2)، صص. 157-188.
  64. کریمی، عباس و جواهرکلام، محمدهادی (1396). وضعیت حقوقی مراعی به‌عنوان وضعیتی در عرض صحت، بطلان و عدم نفوذ. مطالعات حقوق خصوصی، 47 (4)، صص. 683-702. doi:10.22059/jlq.2017.202021.1006717
  65. کریمی، عباس و زمانی، محمود (1399). احکام و آثار صحت تأهلی در اعمال حقوقی. پژوهشنامه حقوق اسلامی، 21 (2)، صص. 291-318. doi:10.30497/law.2020.10523.2151
  66. کریمی، عباس، جواهرکلام، محمدهادی و اسکندری، حسن (1395). تأملی بر تفکیک مِلک، حق و حکم در فقه امامیه. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 15، صص. 247-274. doi:10.22075/feqh.2017.1966
  67. کاشف‌الغطا، محمدحسین (1359). تحریرالمجلة (جلد 1). نجف اشرف: المکتبة‌المرتضویة.
  68. گلپایگانى، سیدمحمدرضا (1413ق). هدایة العباد (جلد 2). قم: دارالقرآن‌الکریم.
  69. محقق داماد، سیدمصطفی، قبولی درافشان، سیدمحمدمهدی و ساعتچی، علی (1394). تحلیل و بررسی وضعیت حقوقی معاملات مشتری نسبت به مورد شفعه. آموزه‌های فقه مدنی، 5 (11)، صص. 3-21.
  70. محقق داماد، سیدمصطفی، قنواتی، جلیل، وحدتی شبیری، سیدحسن و عبدی‌پور، ابراهیم (1388). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: سمت.
  71. مصلحی عراقی، علی‌حسین (1392). حقوق ارث. تهران: سمت.
  72. مغنیه، محمدجواد (1421ق). فقه‌الامام جعفر‌الصادق (علیه‌السلام) (جلد 6). قم: انصاریان.
  73. مکارم شیرازى، ناصر (1425ق). انوارالفقاهة؛ کتاب البیع. قم: انتشارات مدرسه الامام علی‌‌بن‌ابی‌طالب (علیه‌السلام).
  74. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1421ق). کتاب البیع (جلد 5)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینى (رحمت‌الله علیه).
  75. نایینی، محمدحسین (1373). منیۀ‌الطالب (جلد 1). تهران: المکتبه‌المحمدیۀ.
  76. نایینى، محمدحسین (1413ق)، المکاسب والبیع (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  77. نجفی بروجردى، محمدتقى (بی‌تا). نخبة‌الافکار فی حرمان‌الزوجة من‌الاراضی و‌العقار. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  78. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام (جلدهای 23، 28، 31 و 39). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  79. نووی، یحیی‌بن‌شرف (1412ق). روضۀ‌الطالبین (جلد 3). چ2، بیروت: المکتب‌الاسلامی.
  80. هاشمى شاهرودى، سیدمحمود با همکاری جمعى از پژوهشگران (1423ق). موسوعة‌الفقه‌الاسلامی طبقا لمذهب اهل‌البیت علیهم‌السلام (جلد 9). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت(علیهم‌السلام).
  81. یزدانیان، علیرضا (1389). بررسی تطبیقی آثار تعلیق در تشکیل و انحلال تعهدات در حقوق ایران و فرانسه. فصلنامه حقوق دانشگاه تهران، دوره40، صص. 313-337.