تحلیل شرطیت اجتهاد در امر قضاوت با تأکید بر عنصر قانون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران.

چکیده

بنا بر قول مشهور فقها «اجتهاد» شرط قضاوت است و در مقابل، برخی دیگر از فقها قضاوت غیرمجتهد را مجاز می‌شمارند. استدلال هر دو گروه از پشتوانه استناد به کتاب و سنت برخوردار است، اما به نظر می‌رسد این اشکال بر نحوه استدلال هر دو گروه وارد باشد که در غیاب تحلیل فرایند عملی قضاوت و عنصر جدید قانون مدون صورت گرفته است. تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران و شکل‌گیری فرایند قانون‌گذاری طبق موازین شرعی، از تحول موضوع قضاوت حکایت دارد که لازم است شرطیت اجتهاد در این امر در پرتوی چنین تحولی مورد بازبینی و بررسی دوباره قرار گیرد. در مقاله حاضر، ضمن مرور بر استدلال‌های رایج فقهی در شرطیت یا عدم شرطیت اجتهاد در قضاوت، به تحلیل فرایند و مراحل آن خواهیم پرداخت و با تأکید بر میزان تأثیرپذیری قانون از احکام شرعی و تدابیر بشری، و همچنین با در نظر گرفتن ماهیت اجتهاد و مقایسه آن با موضوع فصل خصومت و نیز با توجه به برخی بایسته‌های نظام قضایی مانند وحدت رویه قضایی، در نهایت به استوارسازی دیدگاه طرفداران عدم ضرورت اجتهاد در قضاوت خواهیم پرداخت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of Ijtihad Requirement in Adjudication with an Emphasis on the Element of Law

نویسنده [English]

  • Ehsan Babaei
Assistant Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Judicial Law, University of Judicial Sciences and Administrative Services, Tehran. Iran.
چکیده [English]

According to the famous (in the meaning of prevailing) view of jurists, ‘Ijtihad’ is a prerequisite for making judicial decisions. Some others permit the adjudication by non-Mujtahid judges. Although both sides of arguments are based on reasoning with references to the Qur'an and the Sunnah, there is an objection to the way of reasoning of both sides, since they have been made in the absence of the analysis of practical process of adjudication and in the ignorance of the element of ‘codified law’. The establishment of the regime of Islamic Republic of Iran and legislative process based on Sharia standards indicates a transformation in the subject of adjudication, requiring reconsideration and reexamination of Ijtihad requirement in the light of such a transformation. The current article reviews the common jurisprudential arguments on Ijtihad requirement for adjudication and analyses its process and stages. Then, with an emphasis on the extent of the influence that religious rulings have on law and human measures, with taking into account the nature of Ijtihad and comparing it with the nature of dispute resolution, accompanied by the consideration of certain requirements of judicial system, such as the uniformity of judicial practices, it will ultimately reinforces the perspective that is in favor of non-necessity of Ijtihad in making judicial decisions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ijtihad
  • Adjudication
  • Dispute Resolution
  • Codified Law
  • Judicial Order
  1. قرآن کریم.
  2. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
  3. آشتیانی، میرزامحمدحسن‌بن‌جعفر (1425ق). کتاب القضا (جلد 1). کنگره علامه آشتیانی، قم: انتشارات زهیر.
  4. آملی طهرانی، محمدتقی (بی‌تا). منتهی‌الوصول الی غوامض کفایة‌الاصول. بی‌جا، شرکت سهامی چاپخانه فردوسی.
  5. ابن ادریس، محمدبن منصوربن‌احمد (1410ق). السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  6. ابن براج، قاضی عبدالعزیز (1406ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  7. ابن منظور، محمدبن‌مکرم‌بن‌علی (1414ق). لسان‌العرب (جلد 3). بیروت: دار صادر.
  8. اصفهانی (فاضل هندی)، محمدبن‌حسن اصفهانی (1416ق)، کشف‌اللثام والابهام عن قواعدالاحکام (جلد 10) چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  9. اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق). مفردات الفاظ‌القرآن. بیروت: دارالعلم، دمشق: الدارالشامیه.
  10. اصفهانی، محمدحسین (1409ق). الاجاره. چاپ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  11. انصاری، مرتضی (1416ق). فرائدالاصول. جلد 2، قم: کنگره جهانی شیخ اعظم انصاری.
  12. باقی‌زاده، محمدجواد و امیدی فرد، عبدالله (1393). ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه. شیعه‌شناسی، 47،170- 200.
  13. بهجت، محمدتقی (1428‌ق). استفتائات (جلد 1). قم: دفتر آیت‌الله بهجت.
  14. بهرامی خوشکار، محمد (1391). قضاوت غیرمجتهد در فقه امامیه با رویکردی به نظر امام‌خمینی(ره). راهبرد، شماره 65، 69-92.
  15. بهرامی خوشکار، محمد و قاسم‌زاده، عاتکه (1390). قضاوت غیرمجتهد در فقه امامیه. فقه اهل‌بیت، شماره‌های 66 و 67، 169- 204.
  16. جوادی آملی، عبدالله (1368). ولایت فقیه؛ رهبری در اسلام. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
  17. حاجی ده‌آبادی، احمد (1395). بایسته‌های تقنین با نگاهی به قانون مجازات اسلامی. چاپ 3، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  18. حائری یزدی، محمدحسن (1380). قضاوت مقلد و مجتهد متجزی. مطالعات اسلامی، شماره‌های 51 و 52، 51- 86.
  19. حر عاملی، محمدبن‌حسن (1409ق). وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة (جلد 27). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  20. حسینی حائری، سیدکاظم (1415ق) القضاء فی‌الفقه‌الاسلامی. چاپ 1، قم: مجمع اندیشه اسلامی.
  21. حلبی، ابن زهره (1417ق). غنیةالنزوع. قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  22. حلبی، ابوصلاح (1403ق). الکافی فی‌الفقه. کتابخانه عمومی امام اصفهان (امیرالمؤمنین علیه‌السلام).
  23. حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1413‌ق). قواعدالاحکام (جلد 3). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  24. حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1420‌ق). تحریرالاحکام (جلد 5). چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  25. حلی، نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1408ق). شرایع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال و‌الحرام (جلد 4). چاپ 2، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  26. خراسانی، محمدکاظم (1409ق). کفایةالاصول. قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  27. خرمشاهی، بهاء‌الدین و فانی، کامران (1392). دائرة‌المعارف تشیع (جلد 1). تهران: حکمت.
  28. خوانساری، سیداحمد (1405ق). جامع‌المدارک فی شرح مختصرالنافع (جلد 6). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  29. خویی، سیدابوالقاسم (1416ق). صراط‌النجاة‌المحشی للخویی (جلد 1). قم: مکتب نشرالمنتخب.
  30. خویی، سیدابوالقاسم (1418ق). التنقیح فی شرح‌العروة‌الوثقی. قم: لطفی.
  31. خویی، سیدابوالقاسم (1422ق). مبانی تکملةالمنهاج (جلد 1). قم: مؤسسه احیای آثار الامام الخویی.
  32. رشتی، مبرزا حبیب‌الله (1401ق)، کتاب القضاء (جلد 1). قم: دارالقرآن‌الکریم.
  33. رضوان‌طلب، محمدرضا، جهاندوست دالنجان، مسعود (1398). انطباق احکام قضات مقلد بر فتوا یا قانون. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 21، 85- 114.
  34. رفیعی، محمدرضا (1398). ایجاد وحدت رویه قضایی؛ بررسی مسائل بنیادین. قضاوت، شماره 98، 101- 124.
  35. سبحانی، جعفر (1388ق). تهذیب‌الاصول؛ تقریرالابحاث الامام‌الخمینی (جلد 3). چاپ 1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  36. سبحانی، جعفر(1418ق). نظام‌القضاء الشهادة فی‌الشریعة‌الاسلامیة‌الغراء (جلد 1). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  37. سبزواری، محمدباقربن‌محمد مؤمن (1423‌ق). کفایة‌الاحکام (جلد 2). چاپ 1، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  38. سلار، حمزة‌بن‌عبدالعزیز دیلمی (1404ق). المراسم‌العلویة والاحکام‌النبویة فی‌الفقه‌الامامی. چاپ 1، قم: منشورات الحرمین.
  39. سیفی مازندارانی، علی‌اکبر (1425ق). مبانی الفقه‌الفعال فی‌القواعدالفقیة‌الاسلامیة (جلدهای 1 و 2). قم: مؤسسه النشرالاسلامیه.
  40. صافی گلپایگانی، لطف‌الله (1412ق). الاحکام‌الشرعیة ثابتة لاتتغیر. قم: دارالقرآن‌الکریم.
  41. صدر، سیدمحمدباقر (1411ق). اقتصادنا. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  42. صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌بابویه قمی (1415ق). المقنع. چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌هادی (علیه‌السلام).
  43. طباطبایی حائری، سیدعلی‌بن‌محمد (1418‌ق). ریاض‌المسائل (جلد 15). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  44. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1387). المبسوط فی فقه‌الامامیه (جلد 8) تهران: المکتبة‌المرتضویة لاحیاءالآثارالجعفریه.
  45. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1400ق). النهایه. چاپ 2، بیروت: دارالکتاب‌العربی.
  46. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407ق. الف). تهذیب‌الاحکام (جلد 6). چاپ 4، تهران: دارالکتب‌الاسلامی.
  47. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407‌ق. ب). الخلاف (جلد 6). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  48. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن‌علی (1413‌ق). مسالک‌الافهام (جلد 13). چاپ 1، قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیه.
  49. عاملی، سیدجوادبن‌محمد (بی‌تا). مفتاح‌الکرامه (جلد 10). چاپ 1، بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  50. عاملی، محمدبن‌مکی (1417ق). الدروس‌الشرعیه فی فقه‌الامامیه (جلد 2). چاپ 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  51. عسگری، علیرضا و عامری، مصطفی (1394). ادله اجتهاد قاضی و نقد آن‌ها. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 61، 39-80.
  52. قمی، ابوالقاسم (1430ق). القوانین‌المحکمه (جلد 4). قم: احیاء‌الکتب‌الاسلامیه.
  53. کاتوزیان، ناصر (1377). فلسفه حقوق (جلدهای 1 و 2). چاپ 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  54. کاشانی، محمدمحسن فیض (بی‌تا). مفاتیح‌الشرائع (جلد 3). چاپ 1، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  55. گلپایگانی، سیدمحمدرضا (1413ق). کتاب القضا (جلد 1). قم: دارالقرآن‌الکریم.
  56. مجاهد، سیدمحمد (بی‌تا). المناهل. قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  57. محسنی، حسن و غمامی، مجید (1394). رابطه میان استقلال قضاوت و استقلال وکالت. فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، شماره 2، 301- 318.
  58. محمدی گیلانی، محمد (1378). قضا و قضاوت در اسلام. تهران: سایه.
  59. مرتضوی، سیدضیا (1400). به کارگیری قضات غیرجامع شرایط و دامنه اختیارات آنان. فقه، شماره 67، 91-105.
  60. مطهری، مرتضی (1389). کلیات علوم اسلامی (جلد 3). تهران: صدرا.
  61. مفید، محمدبن‌محمدنعمان (1413ق). المقنعه. چاپ 1، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
  62. مقیمی حاجی، ابوالقاسم (1399). اختیارات ولی فقیه در اجرای احکام و حوزه وضع قوانین. گفتمان فقه حکومتی، شماره 7، 71 – 99.
  63. مکارم شیرازی، ناصر (1427ق). استفتائات جدید (جلدهای 1 و 3). چاپ 2، قم: مدرسه امام‌علی‌بن‌‍‌ابی‌طالب (علیه‌‌‌السلام).
  64. موحدی محب، مهدی (1388). اجتهاد قاضی در نظام قضایی ایران. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره1، شماره1.
  65. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم (1423ق). فقه‌القضا (جلد 1). چاپ 2، قم: مؤسسه النشرالجامعه‌المفید.
  66. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1389)، صحیفه امام‌خمینی(ره) (جلدهای 14، 15، 17 و20). چاپ 5، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  67. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1422 ق). استفتائات. چاپ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  68. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1426ق). الاجتهاد والتقلید. چاپ 2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  69. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1430ق). کتاب البیع (جلد 2). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  70. موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1434ق). تحریر‌الوسیله (جلد 2). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  71. مهرپور، حسین (1364). سرگذشت تعزیرات. کانون وکلا، شماره‌های 148 و 149.
  72. مهریزی، مهدی (1378). فقه‌پژوهی. چاپ 1، تهران: نشر ایران‌نگین.
  73. مؤمن قمی، محمد (1422ق). مبانی تحریرالوسیله، القضاء والشهادات. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  74. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلدهای 14 و 40). چاپ 7، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
  75. نراقی، ملااحمد (1415ق)، مستندالشیعه فی احکام‌الشریعه (جلد 17). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  76. BankowskiZenon et al (1997). "Rational for Precedent" in Interpreting Precedent: A comparative Study, etited by MacCormic n, and et, al, Ashgate.
  77. Tamanaha,Brianz (2004). on the Rule of Law: History,Politics,Theory, Cambridge University Press.