هبه مال مشاع در فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکده حقوق و علوم سیاسی تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران.

چکیده

مال مشاع، مالی است که دو یا چند نفر مشترکا مالک جزء جزء آن هستند. تصرفات مادی هر شریک ولو به میزان حصه خود منوط به اذن دیگران و بدون آن ضمان‌آور می‌باشد. در مقابل، کلیه تصرفات حقوقی شریک نسبت به سهم خود نافذ می‌باشد و نیاز به اذن دیگران ندارد. با این وجود نسبت به هبه مال مشاع جای بحث وجود دارد؛ زیرا برای انعقاد آن علاوه بر توافق متعاملین (بعنوان تصرف اعتباری)، قبض مال موهوب (بعنوان تصرف مادی) لازم است.
در فقه و حقوق ایران راجع به موضوع مورد بحث دو دیدگاه کلی وجود دارد. دیدگاه نخست، بین اموال «قابل تقسیم و غیرقابل تقسیم» و همچنین «منقول و غیرمنقول» قائل به تفکیک می‌شود و بر اساس همین تفکیک، درباره اعتبار هبه مال مشاع داوری می‌کند. در مقابل این دیدگاه، باور دیگری وجود دارد که هبه مال مشاع را صحیح می‌داند بدون آنکه بین اموال مشاع از جهات یاد شده تفاوتی قائل شود. البته در این دیدگاه نیز، درباره کیفیت قبض مال مشاع اختلاف‌ نظرهایی وجود دارد. برخی بر لزوم اخذ اذن سایر شرکا اصرار می‌کنند، برخی با تخلیه مال از سوی شریک، قبض را محقق شده می‌دانند و در نهایت، عده‌ای با طرح مفهوم قبض معنوی، امکان تسلط متهب بر مال موهوب را کافی تلقی می‌کنند. در حقوق ایران، نص ویژه‌ای در قانون مدنی پیش‌بینی نشده است، با این حال، بنظر می‌رسد با استناد به کفایت سلطه معنوی برای تحقق قبض و عدم نیاز به قبض مادی، صحت هبه مال مشاع قابل پذیرش است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Gift on joint property in Islamic Religious jurisprudence & Iranian law

نویسندگان [English]

  • Abbas Mirshekari 1
  • Mohammad Hesami 2
1 Professor, Department of Islamic & Private Law, Tehran University, Tehran, Iran
2 L.L.M. Student, Private Law, University of judicial sciences & administrative services
چکیده [English]

Joint property, is a property that two or more person jointly own each
component. The partner material possessions, even to the extent of his
portion, are subject to permission of others and without it create civil
liability. But, all partner immaterial possessions are valid in relation to his
portion and does not require the permission of others. There is, however,
some debate over the contract of gift; because it is necessary for its
formation, besides the agreement (as immaterial possession), the delivery (as
material possession).
There are two general views on this topic in jurisprudence and Iranian
law. The first view distinguishes between “divisible and indivisible” and also
“immovable and immovable” property and on the basis of this distinction,
rules on the validity of gift on the joint property. Against this view, there is
another belief that it holds that the gift on the joint property to be valid,
without making any distinction between the joint properties. There are, of
course, differences on the quality of joint property delivery. Some insist on
Necessary permission of partners, some believe that the delivery is fulfilled
by eviction the partner, and finally, some with outline the concept of the
immaterial delivery, consider the possibility of donee dominance over the
donated property sufficient. In Iranian law there is no specific provision in
civil law, however, it seems, citing the sufficiency of immaterial domination
for the realization of delivery and not needing the material delivery, validity
of gift on the joint property to be acceptable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • joint property
  • gift
  • permission of partner
  • eviction
  • material domination
  • Islamic Religious jurisprudence
  • Iranian law
  1. ابن جزی کلبی، محمد بن احمد (بی‌تا). القوانین الفقهیه. بی‌جا: بی‌نا.
  2. ابن رشد، محمد بن أحمد مالکی (1425ق). بدایه المجتهد و نهایه المقتصد. قاهره: دارالحدیث.
  3. ابن عابدین، محمد امین بن عمر حنفی (1412ق). رد المحتار علی الدر المختار. بیروت: دار الفکر.
  4. ابن عابدین، محمد امین بن عمر حنفی (بی‌تا). قره عین الأخیار لتکمله رد المحتار علی الدر المختار. بیروت: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
  5. ابن قدامه، عبد الله بن احمد حنبلی (1388ق). المغنی. قاهره: مکتبه القاهره.
  6. ابن مفلح، ابراهیم بن محمد حنبلی (1418ق). المبدع فی شرح المقنع. بیروت: دار الکتب العلمیه.  
  7. ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم حنفی (1400ق). الاشباه و النظائر. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  8. ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم حنفی (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق. بی‌جا: دار الکتاب الاسلامی.
  9. امامی، حسن (1393). حقوق مدنی. تهران: اسلامیه.
  10. بابرتی حنفی، محمد بن محمود (بی‌تا). العنایه شرح الهدایه. بیروت: دار الفکر.
  11. بحرانى، یوسف بن احمد (1405ق). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  12. بغدادی حنفی، غانم بن محمد (بی‌تا). مجمع الضمانات. بی‌جا: دار الکتاب الاسلامی.
  13. بغوی شافعی، حسین بن مسعود (1418ق). التهذیب فی فقه الامام الشافعی. بی‌جا: دار الکتب العلمیه.
  14. بکری دمیاطی، ابوبکر بن محمد شطا (بی‌تا). حاشیه اعانه الطالبین. بیروت: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
  15. بهوتی، منصور بن یونس حنبلی (1402ق). کشاف القناع عن متن الإقناع. بیروت: دار الفکر.
  16. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388). رهن و صلح. تهران: انتشارات گنج دانش.
  17. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1391.الف). دایرة‌المعارف عمومی حقوق الفارق. تهران: انتشارات گنج دانش.
  18. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1391.ب). مجموعه محشی قانون مدنی. تهران: انتشارات گنج دانش.
  19. حجاوی، موسی بن احمد حنبلی (بی‌تا). الإقناع فی فقه الامام احمد بن حنبل. بیروت: دار المعرفه.
  20. حصنی شافعی، ابوبکر بن محمد (بی‌تا). کفایه الاخیار فی حل غایه الاختصار. دمشق: دار الخیر.
  21. خن، مصطفی؛ بغا، مصطفی و شربجی، علی (1413ق). الفقه المنهجی على مذهب الإمام الشافعی. دمشق: دار القلم للطباعه و النشر و التوزیع.
  22. خوانسارى، سیداحمد بن یوسف (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  23. رازی حنفی، ابوبکر الجصاص (1431ق). شرح مختصر الطحاوی. بیروت: دارالبشائر الاسلامیه و دارالسراج.
  24. رحیبانی حنبلی، مصطفی بن سعد (1415ق). مطالب اولی النهی فی شرح غایه المنتهی. بی‌جا: المکتب الاسلامی.
  25. سرخسی، محمد بن أحمد (1414ق). المبسوط. بیروت: دار المعرفه.
  26. سلمان حنبلی، عبدالعزیز بن محمد (بی‌تا). الأسئله و الأجوبه الفقهیه. بی‌جا: بی‌نا.
  27. سمرقندی، علاءالدین (1414ق). تحفه الفقهاء. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  28. سیستانى، سید على‌حسینى (1417ق). منهاج الصالحین. قم: دفتر حضرت آیه الله سیستانى.
  29. شهید اول، محمد بن مکی (1417ق). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  30. شهید ثانی، زین الدین بن على (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
  31. شیخی‌زاده، عبدالرحمن بن محمد بن سلیمان (بی‌تا). مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر. بی‌جا: دار إحیاء التراث العربی.
  32. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمد (1418ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلایل. قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
  33. طباطبایی یزدى، سیدمحمدکاظم (1414ق). تکمله العروه الوثقى. قم: کتابفروشى داورى.
  34. طوسى، محمد بن حسن (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
  35. طوسى، محمد بن حسن (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  36. علامه حلى، حسن بن یوسف (1413ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  37. علامه حلى، حسن بن یوسف (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه. قم: مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام).  
  38. عمرانی شافعی، یحی بن ابی الخیر (1421ق). البیان فی مذهب الامام الشافعی. جده: دار المنهاج.
  39. عینی حنفی، محمود بن احمد (1420ق). البنایه شرح الهدایه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  40. غزنوی حنفی، عمر بن اسحاق (1406ق). الغره المنیفه فی تحقیق بعض مسائل الإمام أبی حنیفه. بی‌جا: مؤسسه الکتب الثقافیه.
  41. کاتوزیان، ناصر (1395). عقود معین ـ عطایا. تهران: انتشارات گنج دانش.
  42. کاسانی، علاء‌الدین (1406ق). بدائع الصنایع فی ترتیب الشرایع. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  43. کلوذانی، محفوظ بن احمد حنبلی (1425ق). الهدایه علی مذهب الامام احمد. بی‌جا: مؤسسه غراس للنشر و التوزیع.
  44. ماوردی شافعی، علی بن محمد (1419ق). الحاوی الکبیر. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  45. محقق حلّى، جعفر بن حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  46. محقق داماد، مصطفی (1393). قواعد فقه ـ بخش مدنی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  47. مرداوی حنبلی، علاء‌الدین (بی‌تا). الإنصاف فی معرفه الراجح من الخلاف. بی‌جا: دار احیاء التراث العربی.
  48. مصطفوی، سیدمحمدکاظم (1423ق). فقه المعاملات. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  49. معبری شافعی، زین‌الدین احمد بن عبد العزیز (بی‌تا). فتح المعین بشرح قره العین بمهمات الدین. بی‌جا: دار ابن حزم.
  50. مواق مالکی، محمد بن یوسف (1416ق). التاج والإکلیل لمختصر خلیل. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  51. موحدی لنکرانی، محمدفاضل (1425ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله (المضاربه، الشرکه، المزارعه، المساقاه، الدین و...). قم: مرکز فقه ائمه اطهار (علیهم‌السلام).
  52. میدانی، عبدالغنی (بی‌تا). اللباب فی شرح الکتاب. تحقیق محمد محی الدین عبد الحمید، بیروت: المکتبه العلمیه.
  53. نمری مالکی، یوسف بن عبدالله (1400ق). الکافی فی فقه اهل المدینه. ریاض: مکتبه الریاض الحدیثه.  
  54. نمری مالکی، یوسف بن عبدالله (بی‌تا). الاستذکار. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  55. نووی شافعی، محی‌الدین یحیى بن شرف (1412ق). روضه الطالبین و عمده المفتین. بیروت: المکتب الاسلامیه.
  56. نووی شافعی، محی‌الدین یحیى بن شرف (بی‌تا). المجموع شرح المهذب. بیروت: دار الفکر.