تحلیل کارآمدی شیوه‌‌‌های جبران خسارت از منظر تحلیل اقتصادی حقوق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه حقوق، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران.‌

چکیده

در حقوق مسئولیت مدنی شیوه‌‌‌های گوناگونی برای جبران خسارت قابل تصور است که در این میان، سنجش کارآمدی این شیوه‌‌‌ها در تحقق اهداف مسئولیت مدنی از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. مطالعه نظام حقوقی کشور‌‌‌ها حاکی از آن است که در نظام‌های گوناگون حقوقی از روش‌‌‌های متفاوتی در برخورد با اقدامات زیان‌‌‌بار استفاده می‌‌‌شود؛ به‌نحوی که در برخی از آن‌‌‌ها از شیوه‌‌‌ای واحد (ترمیمی) و در برخی دیگر با توجه به نحوه ورود زیان و وقوع فعل زیان‌‌‌بار، از رویکردی تلفیقی (ترمیمی - تنبیهی) تبعیت شده است. برخورد دوگانه مذکور، این پرسش را متبادر می‌کند که رویکرد اتخاذی در کدام یک از نظام‌‌‌های حقوقی به اهداف ترسیمی در حقوق مسئولیت مدنی نزدیک‌تر است؟ پاسخ به این پرسش از جهات متعدد واجد اهمیت بوده و معیاری اساسی برای سنجش عدالت در جوامع انسانی محسوب می‌‌‌شود؛ چه‌اینکه، جبران خسارت موجبات التیام آسیب وارده بر زیان‌‌‌دیدگان را فراهم می‌‌‌کند و به نوعی نظم و سلامت نظام اجتماعی متکی به کارآمدی آن است. وانگهی، در مقاله پیش‌‌‌رو، با اتخاذ روش توصیفی تحلیلی تلاش شده است با مطالعه اهداف حاکم بر نظام مسئولیت مدنی، ضمن تبیین شیوه‌های جبران خسارت و تحلیل اقتصادی کارایی آن‌‌‌ها، عملکرد قانون‌‌‌گذار در حوزه مسئولیت مدنی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که به علت گسترش جوامع انسانی و پیشرفت‌‌‌های صنعتی و به‌تبَع افزایش دامنه ورود زیان، صرف اتخاذ رویکرد جبرانی یا ترمیمی، پاسخگوی نیازهای امروز جوامع بشری نبوده و بازنگری در قوانین و اتخاذ رویکری تلفیقی اجتناب‌‌‌ناپذیر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study of the Efficiency of Compensation Methods from the Perspective of Economic Analysis of Law

نویسندگان [English]

  • Reza Daryaee 1
  • Jamal Nikkar 2
  • Farshid Khosravi 3
1 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Literature and Humanities, University of Guilan, Rasht, Iran.
2 PhD Student in Private Law, Faculty of Literature and Humanities, University of Guilan, Rasht, Iran.
3 PhD Student in Private Law, Faculty of Literature and Humanities, University of Guilan, Rasht, Iran.‌
چکیده [English]

 ∴ Introduction ∴ ‌
The pursuit of justice is a fundamental endeavor in the realms of law and ethics, serving as a cornerstone for the creation and enforcement of legal framework that govern human societies. Throughout history, legal scholars and philosophers have grappled with the concept of justice, aiming to establish conditions that promote fairness and equity. The realization of justice often hinges on the formulation and application of effective laws, which are essential in guiding individuals towards achieving what they rightfully deserve. Among the various branches of civil law, tort law occupies a pivotal role in the quest for justice, as it addresses the legal consequences of wrongful acts and the remedies available to those who have suffered harm.
     In modern society, characterized by rapid industrialization and complex economic and social interactions, the likelihood of damages and harmful conduct has increased significantly. This has amplified the relevance of tort law, which now plays a critical role in ensuring justice and protecting the rights of individuals and society as a whole. As societies evolve, the need to reform and optimize tort law to better align with contemporary realities becomes increasingly apparent. This research focuses on one of the most significant aspects of tort law—the methods of compensation—and seeks to evaluate their efficiency through the lens of economic law.
     The study acknowledges that compensation for damages can be approached from different perspectives, notably the compensatory (remedial) and punitive approaches. The compensatory approach, widely adopted in various legal systems, aims to restore the victim to their original state by obliging the wrongdoer to provide monetary compensation equivalent to the damage caused. On the other hand, the punitive approach, particularly prevalent in common law jurisdictions, goes beyond mere compensation. It seeks to penalize the wrongdoer for egregious conduct and deter future misconduct by imposing financial penalties that exceed the compensatory amount. The coexistence of these two approaches raises fundamental questions about their alignment with the objectives of tort law and their effectiveness in achieving justice.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The central question of this research is: How do the objectives of tort law influence the choice and application of compensation methods? Specifically, this study seeks to explore whether the integration of punitive and deterrent measures within the compensation framework can be justified within the broader goals of tort law. The research also aims to address subsidiary questions, including:
     In what contexts should the objectives of tort law, such as deterrence, retribution, or victim compensation, be prioritized when determining the appropriate method of compensation?
     Does the consideration of tortfeasor’s behavior and intent in determining the compensation method enhance or undermine the principles of tort law?
     Can an economically efficient compensation system be designed that balances the interests of the victim, the wrongdoer, and society at large, while also fulfilling the fundamental objectives of tort law?
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The hypothesis of this research posits that the incorporation of punitive and deterrent measures into the compensation framework is not only a necessary evolution of tort law but also one that aligns with its core objectives. This hypothesis rests on the premise that tort law serves multiple purposes, including the restoration of the victim, the punishment of the wrongdoer, and the deterrence of future harmful conduct. Therefore, a compensation system that solely focuses on remedial measures may fall short of addressing the broader societal implications of wrongful acts.
     Moreover, the research hypothesizes from economic law perspective, an efficient compensation system should be designed to minimize the social costs associated with harmful conduct. This includes not only the direct costs borne by the victim but also the indirect costs to society, such as the potential for future harm if deterrent measures are not adequately enforced. The acceptance and application of punitive and deterrent methods, when appropriate, could thus enhance the efficiency and effectiveness of tort law in achieving its goals.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
This research adopts a comparative legal analysis methodology, supplemented by an economic analysis of law framework, to examine the efficiency of compensation methods in tort law. The comparative approach involves analyzing and contrasting the compensation systems of different legal jurisdictions, particularly focusing on the dichotomy between compensatory and punitive approaches. This comparative analysis will be grounded in doctrinal legal research, drawing on primary legal sources, such as statutes, case law, and legal commentaries, from a range of jurisdictions.
     The economic analysis of law framework will be employed to assess the efficiency of these compensation methods. This involves applying principles of economic theory to evaluate how different compensation systems allocate resources, incentivize behavior, and impact overall social welfare. The framework will consider factors such as the deterrent effect of punitive damages, the economic impact on tortfeasors, and the cost-benefit analysis of various compensation methods.
     In addition to doctrinal and economic analysis, the research will engage with relevant legal theories concerning justice, fairness, and the objectives of tort law. This theoretical framework will provide a basis for understanding how different compensation methods align with or diverge from the principles of justice that underlie tort law.
     By integrating these methodologies, the research aims to develop a nuanced understanding of the efficiency and effectiveness of compensation methods in tort law. The findings will contribute to the ongoing debate on the optimal design of compensation systems, offering insights that could inform future legal reforms aimed at enhancing the justice-delivery function of tort law.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The results of this study underscore the complexity and multifaceted nature of compensation methods within tort law, especially when examined through the lens of economic analysis. It is proven that no single compensation method—whether compensatory, punitive, or benefit-oriented—sufficiently addresses the comprehensive objectives of tort law in isolation. These objectives include not only compensating victims and soothing their distress but also deterring wrongful behavior and maintaining social order.
     Compensatory Approach: The compensatory approach, which is predominant in many legal systems, including Iran’s, focuses primarily on making the victim whole by requiring the wrongdoer to pay an amount equivalent to the damage caused. This approach aligns well with the objective of compensating victims and ensuring that they are not left bearing the costs of harm inflicted upon them. However, the study found that this approach falls short in cases where mere compensation does not sufficiently deter the wrongdoer or others from engaging in similar harmful behavior in the future. Moreover, in situations involving intentional harm or gross negligence, compensatory damages alone do not reflect the severity of the wrongdoing, nor do they adequately address the need for social deterrence and order.
     Punitive Approach: The punitive approach, widely adopted in jurisdictions such as the United States and England, introduces additional financial penalties aimed at punishing the wrongdoer and deterring future misconduct. This method is particularly effective in cases where the harm was caused intentionally or through gross negligence, as it targets the underlying motives of profit or malice. However, the research highlighted that the punitive approach is not universally effective. In cases of non-intentional negligence or where the harm was not motivated by profit, punitive damages may lead to disproportionate outcomes, potentially imposing undue burdens on defendants who did not act with malice or gross recklessness. This could result in negative consequences, such as discouraging economic activity or creating inequities in the enforcement of tort law.
     Benefit-Oriented Approach: This approach, which considers the benefits accrued by the wrongdoer as a basis for determining compensation, was found to be insufficient in addressing the full spectrum of tort law’s objectives. While it may be effective in ensuring that wrongdoers do not profit from their harmful actions, it does not necessarily contribute to victim compensation or societal deterrence in a meaningful way. Additionally, the application of this approach may be limited in cases where the wrongdoer does not derive a direct economic benefit from their actions, leaving gaps in the legal response to harm.
     Mixed Approach: The study’s analysis supports the superiority of a mixed approach, which combines elements of compensatory, punitive, and benefit-oriented methods, tailored to the specific circumstances of each case. Legal systems that employ a mixed approach are better equipped to address the diverse types of harm and the varied intentions behind harmful actions. By considering the psychological and behavioral elements of the wrongdoer’s conduct, a mixed approach can more effectively achieve the goals of tort law, including deterrence, victim compensation, and social order. The economic analysis further suggests that this approach is more efficient in terms of social welfare, as it reduces the likelihood of future harm and encourages behavior that aligns with societal norms.
     Application in Islamic Law: The research also delves into the principles of Islamic law, which emphasize the prohibition of harm and the necessity of compensating for damages. These principles, derived from Quranic sources and the jurisprudential concepts like "Hormat-e Akl-e Mal be Batel" (the prohibition of consuming wealth unlawfully) and "La Za'rar" (no harm and no reciprocal harm), align with the mixed approach. The study found that Islamic law supports the imposition of extra-compensatory damages in cases of intentional harm or gross negligence, thereby endorsing a method that integrates compensatory and punitive elements. Moreover, the concept of discretionary punishment as deemed appropriate by the ruler in Islamic law provides a legal basis for adopting a mixed approach in contemporary legal systems influenced by Islamic jurisprudence.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
This research highlights the critical need to reevaluate and potentially reform the current compensation methods employed in tort law, particularly within systems that rely predominantly on a compensatory approach. The findings indicate that while the compensatory method effectively addresses the objective of victim compensation, it falls short in achieving broader goals such as deterrence and the maintenance of social order. Similarly, the punitive and benefit-oriented approaches, when applied in isolation, do not fully meet the comprehensive needs of tort law, particularly in addressing the varied motivations behind harmful actions.
     The adoption of a mixed approach, which integrates compensatory, punitive, and benefit-oriented methods, is recommended as the most effective way to realize the full spectrum of tort law’s objectives. This approach allows for a more nuanced application of legal principles, ensuring that the response to harm is proportionate to the severity of the wrongdoing and the context in which it occurred. Such an approach is not only aligned with the principles of economic analysis of law but also resonates with the foundational concepts of justice and equity in both Western and Islamic legal traditions.
     The study’s comparative analysis of different legal systems demonstrates that countries employing a mixed approach are better positioned to address the complex realities of modern tort law. These systems can more accurately reflect the psychological and behavioral elements of wrongful conduct, thereby enhancing the effectiveness of tort law in deterring harmful behavior, compensating victims, and preserving social order.
     As such, the research advocates for a revision of tort law regulations in jurisdictions that currently adhere to a single compensation approach. It suggests that new laws be drafted to incorporate a mixed approach, allowing for a more flexible and context-sensitive application of compensation methods. This would involve distinguishing between different types of negligence—intentional, gross, and non-intentional—and applying the appropriate compensation method in each case.
     In summary, this research underscores the importance of a holistic approach to tort law that balances the need for victim compensation with the broader societal objectives of deterrence and order. By adopting a mixed approach to compensation, legal systems can more effectively fulfill the comprehensive goals of tort law, ultimately contributing to a more just and equitable society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Civil Liability
  • Gain-Based Damages
  • Loss-Based Damages
  • Punitive Damages
  • Compensation
  1. قرآن کریم.
  2. آشوری، محمد و صبوری‌پور، مهدی (1394). مقایسه اثر شدت و قطعیت حبس بر بازدارندگی آن. مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دوره 2، شماره 3. doi: JQCLCS-201508-1045
  3. آقابابا، زهرا (1397). بررسی شیوه‌های جبران خسارت در مسئولیت مدنی در ایران و حقوق نوین اروپا. فصلنامه مطالعات حقوقی، شماره 19.
  4. احمدی‌فر، رسول (1402). نظریه پیشگیری از مسئولیت قهری بر اساس مبانی فقهی و حقوقی. فصلنامه تحقیق و توسعه در حقوق تطبیقی، دوره 6، شماره 19. doi: 10.22034/law.2023.2000419.1236
  5. اسدی، حبیب و لطفی دوران، علیرضا (1399). ماهیت و مبانی خسارت تنبیهی و نهادهای حقوقی مشابه در فقه و حقوق ایران. پژوهش‌های فقهی، دوره 16، شماره 4. doi: 10.22059/jorr.2020.304918.1008860
  6. امینی، اعظم و ابک، صدیقه (1393). بررسی نظریات بازدارندگی و منفعت‌زدایی راجع به خسارت تنبیهی در دعاوی مسئولیت مدنی (با تمرکز بر آرای دادگاه‌های ایالات متحده آمریکا). دوفصلنامه دانشنامه حقوق اقتصادی، شماره 6. doi: 10.22067/le.v21i6.46545
  7. امینی، منصور و دریایی، رضا (1398). تحلیل اقتصادی خسارات صرفاً اقتصادی. تحقیقات حقوقی، دوره 22، شماره 86. doi: 10.29252/lawresearch.22.86.169
  8. انصاری، مرتضی (بی‌تا). رسائل فقهیه. قم: مجمع‌‌الفکرالاسلامی.
  9. بابایی، ایرج (1397). حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد. تهران: میزان.
  10. بادینی حسن (1383). هدف مسئولیت مدنی. نشریه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 66.
  11. بادینی حسن (1384). فلسفه مسئولیت مدنی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  12. تقی‌زاده، ابراهیم، خسروی فارسانی، علی و موسی‌پور، میثم (1391). ماهیت و آثار خسارت تنبیهی در حقوق کامن‌لا. نشریه دانش حقوق مدنی، شماره 1.
  13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1357). دائرةالمعارف حقوق مدنی و تجارت.
  14. حسینی مراغی، سیدمیرعبدالفتاح‌بن‌علی (1418ق). العناوین‌الفقهیه، قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
  15. خادم سربخش، مهدی و سلطانی‌نژاد، هدایت‌الله (1392). اصل قابلیت جبران کلیه خسارات. پژوهش‌نامه فقه و حقوق اسلامی، دوره 6 ، شماره 12.
  16. خدابخشی، عبدالله (1392). تمایز بنیادین حقوق مدنی و حقوق کیفری. چاپ 2، تهران: شهر دانش.
  17. داراب‌پور، مهراب (1387). اصول کلی مسئولیت مدنی در سیستم حقوقی انگلستان. فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی، شماره 44.
  18. داراب‌پور، مهراب و سلطانی احمدآباد، سعید (1394). فلسفه حقوقی و ماهیت خسارت تنبیهی. مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 52. doi: 10.22066/cilamag.2015.15748
  19. دریایی، رضا و کربلایی آقازاده، مصطفی (1399). تأملی بر رابطه قانون مسئولیت مدنی با موجبات ضمان قهری در حقوق ایران. مطالعات حقوقی، دوره 12، شماره 3. doi: 10.22099/jls.2020.32934.3353
  20. دوپاکیه، کلود (1332). مقدمه تئوری کلی و فلسفه حقوق (علی‌محمد طباطبایی، مترجم). تهران: چاپخانه بوذرجمهری.
  21. ره‌پیک، حسن (1388). تقریرات درس مسئولیت مدنی (مقطع کارشناسی ارشد حقوق خصوصی). دانشگاه علوم قضایی.
  22. رودیجانی، محمدمجتبی (1385). ضمانت‌های اجرای مفاد قرارداد (پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی). دانشگاه شیراز.
  23. شاول، استیون (1388). مبانی تحلیل اقتصادی حقوق (محسن اسماعیلی، مترجم). تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
  24. صادقی مقدم، محمدحسـن و نوری یوشانلویی، جعفر (1390). تحول مسئولیت مدنی ایران و فرانسه با تأکید بر شناسایی خسارات غیرترمیمی. فصلنامه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 41، شماره 4.
  25. صفایی، سید حسین و ذاکری‌نیا، حانیه (1394). بررسی تطبیقی شیوه‌های جبران خسارت در مسئولیت مدنی غیر قراردادی. مطالعات حقوق خصوصی، دوره 45، شماره 2. doi: 10.22059/jlq.2015.54448
  26. صفایی، سیدحسین (1392). تأثیر تقصیر عمدی یا سنگین در شرط عدم مسئولیت. فصلنامه رأی، دوره 2، شماره 3. doi: 10.22106/jcr.2013.21517
  27. صفایی، سیدحسین و رحیمی، حبیب‌الله (1397). مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد). تهران: سمت.
  28. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393). اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد 2). قم: صدرا.
  29. طباطبایی، علی‌بن‌محمد (1370). ریاض‌المسائل فی بیان‌الاحکام بالدلائل (جلد 2). قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  30. عباسلو، بختیار (1394). مسئولیت مدنی. چاپ 2، تهران: میزان.
  31. غزالی، ابوحامد (1410ق). المستصفی فی علم‌الاصول (جلد 1). بغداد: المثنی.
  32. قاسمی، مجتبی و علیاری، یاس (1402). جایگاه و کاربرد اقتصاد رفتاری در تحلیل اقتصادی حقوق. فصلنامه پژوهش‌های حقوق اقتصادی و تجاری، شماره 2. doi: 10.48308/eclr.2023.103772
  33. قسمتی تبریزی، علی (1394). اصل جبران کامل زیان. فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 13.
  34. کاتوزیان، ناصر (1383). قواعد عمومی قراردادها (جلد 4). تهران: شرکت سهامی انتشار.
  35. کاتوزیان، ناصر (1384). مسئولیت ناشی از عیب تولید. چاپ 2، تهران: دانشگاه تهران.
  36. کاتوزیان، ناصر (1401). فلسفه حقوق (جلد 1). تهران: گنج دانش.
  37. لطفی، اسدالله (1391). قاعده وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آیین دادرسی مدنی. فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، دوره 17، شماره 59.
  38. محقق داماد، سیدمصطفی (1388). قواعد فقه (بخش مدنی)؛ مالکیت-مسئولیت: تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  39. مقصودی پاشاکی، رضا (1388). مطالعه تطبیقی وجه التزام (رساله دکتری حقوق خصوصی). دانشگاه شهید بهشتی.
  40. مکارم شیرازی، ناصر (1411ق). القواعدالفقهیه (جلد 3). قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام).
  41. موسی‌حسینی، افسانه (1396). مسئولیت مدنی و مطالعه تطبیقی آن در حقوق ایران و فرانسه. همایش پژوهش‌های نوین ایران و جهان در مدیریت، اقتصاد، حسابداری و علوم انسانی، شیراز.
  42. میرشکاری، عباس و رمضانی، فاطمه (1403). تبیین نسبت قاعده طلایی با مسئولیت مدنی. پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 25، شماره 1. doi: 10.30497/law.2024.245349.3441
  43. نجفی خوانساری، شیخ موسی (1421ق). منیة‌الطالب فی‌الحاشیة‌المکاسب (جلد 3). قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  44. نراقی، مولا احمدبن‌محمدمهدی (1417ق). عوائدالایام فی‌البیان قواعدالاحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  45. نعمت‌اللهی، اسماعیل (1395). بررسی خسارت انتظار ناشی از نقض قرارداد در کامن‌لا و حقوق ایران. فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال 3، شماره 3. doi: 10.22091/csiw.2017.1937.1187
  46. نعمت‌اللهی، اسماعیل (1398). اصل جبرانی بودن خسارت و کارکردهای آن در کامن‌لا و حقوق ایران. نشریه پژوهش‌های حقوق تطبیقی، شماره 4.
  47. نیک‌کار، جمال (1400). عدالت در نسبت با حقوق و اقتصاد (پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق اقتصادی). دانشگاه شهید بهشتی.
  48. Beatson, J., Burrows, A., & Cartwright, J. (2010). Anson's law of contract (29th ed.). Oxford University Press.
  49. Brion, D. J. (2000). Norms and values in law and economics. In B. Bouckaert & G. De Geest (Eds.), Encyclopedia of law and economics (Vol. I). Edward Elgar, Cheltenham.
  50. Caggiano, I. A. (2016). Disgorgement, compensation, and restitution: A comparative approach. Global Jurist, 16(2).
  51. Cane, P. (2007). The anatomy of tort law. Hart Publishing.
  52. Coleman, J. L. (2002). Risks and wrongs. Cambridge University Press, Cambridge.
  53. Cooter, R., & Ulen, T. (2012). Law and economics (6th ed.). Addison Wesley, Boston.
  54. Curcio, A. A. (1996). Painful publicity: An alternative punitive damage sanction. DePaul Law Review, 45(2), 341. https://via.library.depaul.edu/law-review/vol45/iss2/4
  55. Edelman, J. (2002). Gain-based damages. Hart Publishing, Oxford-Portland, OR.
  56. Friedman, D. (1987). Law and economics. In The New Palgrave: A dictionary of economics.
  57. Garner, B. A. (Ed.). (2009). Black's law dictionary. Thomson Reuters, St. Paul, MN.
  58. Hanrahan, T. J., & Fudim, D. (2007). An insurer's approach to defending punitive damages. Presented at an industry seminar.
  59. Korobkin, R. B., & Ulen, T. S. (2000). Law and behavioral science: Removing the rationality assumption from law and economics. California Law Review, 88(4), 1051–1144.
  60. Mercuro, N., & Medema, S. G. (2006). Economics and the law: From Posner to postmodernism and beyond (2nd ed.). Princeton University Press, Princeton.
  61. Meurkens, L. (2012). The punitive damages debate in continental Europe: Food for thought. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2380554
  62. O'Sullivan, J., & Hilliard, J. (2012). The law of contract (5th ed.). Oxford University Press, Oxford.
  63. Posner, R. A. (1990). The problems of jurisprudence. Harvard University Press, Cambridge, MA.
  64. Sanderse, J. (2008). In consumer action. Texas Consumer Law. http://www.jtexconsumerlaw.com
  65. Sebok, A. J. (2009). Punitive damages in the United States. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/251161896_Punitive_Damages_in_the_United_States
  66. Shavell, S. (2004). Foundations of economic analysis of law. Harvard University Press, Cambridge, MA.
  67. Starck, B. (1972). Droit civil: Obligations. Libraries Techniques, Paris.
  68. Treitel, G. H. (2003). The law of contract (11th ed.). Sweet & Maxwell, London.
  69. Vanleenhove, C. (2016). Punitive damages in private international law: Lessons for the European Union.