اعتبارسنجی اعمال قضایی حاکم اسلامی؛ مطالعه تطبیقی «کتابت حاکم بر قاضی» در فقه امامیه و عامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده علوم انسانی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

2 استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، جامعه‌المصطفی‌العالمیه، قم، ایران.

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، جامعه‌المصطفی‌العالمیه، قم، ایران.

چکیده

اگر چه ماهیت احکام و دستورات حاکم اسلامی که ارتباط مستقیم با امر قضاء دارد، نظیر عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در ابوابی موسوم به «کتابت حاکم بر قاضی» که از متفرعات «کتابت قاضی بر قاضی» است، توسط فقیهان اسلامی مورد فحص واقع شده است، لکن اعتبارسنجی این احکام در بستر نظام‌های حقوقی معاصر با خلاء تحقیقاتی روبه‌رو است. در این جستار، با هدف کاستن از خلاء پیش‌گفته، با روش توصیفی تحلیلی و رجوع به اقوال فقهای امامیه و اهل‌سنت، ماهیت ولایت حاکم بر متخاصمین و تأثیر عارض‌شدن موت و عزل بر حاکم، در خصوص مکتوبات قضایی او بر مکتوب‌الیه مورد واکاوی قرار گرفته است. مبنای فقهی امامیه و نظام حقوقی ایران حول محور ولایت قاضی بر متخاصمین، تعین در قضاء و احتیاج مسلمین قلمداد می‌شود. همچنین است قضایی قلمداد نمودن اعمال حاکم مسلمین و جواز تبرع به مفاد کتابت به‌عنوان مجتهد جامع‌الشرایط، به‌نحوی که مبدأ آثار مسئولیت ناشی از اشتباه خواهد بود؛ در حالی که قلمداد شدن آن به‌عنوان حکم حکومتی اثر مذکور را وارونه خواهد کرد. با نگاهی به دیگر سوی، در فقه اهل‌سنت، احناف و مالکیان کتابت عالی بر دانی را صرفاً در مکانت موضع ولایت کاتب عالی نافذ می‌دانند. در فقه شافعی، کتابت قاضی از جهت ولایت قضایی پذیرفته شده، امّا اگر ادنی بر اعلی کتابت نماید، محل عدم اعتنا است. نزد حنابله، ولایت قاضی بر متخاصمین مورد بحث نیست، بلکه با تفکیک کتابت نسبت به حکم اصداری و استماع تحقیقات، در اولی قائل بر پذیرش کتابت و در دومی قائل بر بطلان شده‌اند. علاوه بر ارائه تطبیقی بحث در فقه فریقین، صحت کتابت حاکم بر قاضی از جهت ولایت بر قضاء از منظر فقه اسلامی، ره‌آورد این پژوهش بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Validation of Judicial Acts of the Islamic Ruler: A Comparative Study of the "Writing [Ketabat] of the Islamic Ruler over the Judge" in Shia and Sunni Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mahdi Mirdadashi 1
  • Siamak Qiasi 2
  • Ali Keshavarz 3
1 Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Humanities, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.
3 PhD Student in Private Law, Al-Mustafa International University, Qom, Iran.
چکیده [English]

 ∴ Introduction ∴ ‌
The legal landscape of Islamic jurisprudence (Fiqh) presents a nuanced and multifaceted approach to governance, particularly concerning the authority and actions of Islamic rulers. Among these, the concept of the "writing [Ketabat] of the Islamic ruler over the judge" holds a distinctive place. Rooted in both Shia and Sunni jurisprudence, this concept pertains to the Islamic ruler's capacity to influence judicial decisions, including acts such as pardoning or mitigating the punishments of those convicted by the courts. Despite its foundational presence in classical jurisprudential texts, contemporary legal systems in Islamic countries often lack explicit integration of these principles, resulting in a research gap that this study seeks to address. By utilizing a doctrinal approach and examining a broad spectrum of works by both Shia and Sunni jurists, this study aims to elucidate the nature of these judicial acts and explore their potential applications and validations within modern legal frameworks.
     The concept of the "writing of the ruler over the judge" has been sporadically discussed in jurisprudential literature, yet its application in contemporary legal systems remains ambiguous. This ambiguity is particularly evident in the legislative frameworks of Islamic countries, where the practice has not been clearly codified. However, practical instances, such as the practice in Iran where the leader exercises the power to pardon or reduce sentences, demonstrate an ongoing relevance and application of these principles. By systematically analyzing the historical and jurisprudential foundations of this practice, alongside the documented actions of key Islamic figures such as the Holy Prophet (peace be upon him) and Imam Ali (peace be upon him), this study aims to offer new insights and guidelines that could enhance judicial practices in Islamic countries.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The primary research question guiding this study is: How can the concept of the "writing of the Islamic ruler over the judge," as understood in Shia and Sunni jurisprudence, be validated and integrated into contemporary legal systems of Islamic countries? This question addresses the core issue of aligning historical jurisprudential practices with modern judicial frameworks, aiming to bridge the gap between classical Islamic legal theory and current legal practices.
     Secondary questions include:
     What are the specific jurisprudential foundations and historical precedents for the "writing of the ruler over the judge" in Shia and Sunni traditions?
     How do current practices in Islamic countries, such as the issuance of pardons by the leader of Iran, align with or diverge from these jurisprudential foundations?
     What are the potential legal and procedural frameworks that could be developed to incorporate these practices into contemporary judicial systems?
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The hypothesis of this study is that the principles underlying the "writing of the Islamic ruler over the judge" in both Shia and Sunni jurisprudence can be systematically validated and adapted to fit within the legislative and judicial frameworks of contemporary Islamic countries. This adaptation could not only preserve the historical and religious integrity of these practices but also enhance the quality and fairness of judicial processes.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
This study adopts a doctrinal research methodology, primarily focusing on the analysis of primary and secondary legal sources within Islamic jurisprudence. The methodological framework encompasses several key components:
     Literature Review: An extensive review of classical and contemporary works by Shia and Sunni jurists will be conducted. This review will identify the foundational texts and key juristic opinions regarding the "writing of the ruler over the judge."
     Comparative Analysis: The study will employ a comparative approach to analyze the differences and similarities in how Shia and Sunni traditions address this concept. This will include examining historical practices, documented cases, and theoretical discussions.
     The combination of these methodological components aims to create a comprehensive understanding of the "writing of the Islamic ruler over the judge," bridging the historical jurisprudential theories with contemporary legal practices. The ultimate goal is to provide a detailed and actionable framework that Islamic countries can adopt to enhance their judicial systems in alignment with their religious and legal traditions.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
This study meticulously explored the validation of judicial acts by the Islamic ruler, specifically the "writing [Ketabat] of the Islamic ruler over the judge," within the frameworks of Shia and Sunni jurisprudence. Through an extensive comparative analysis, several key findings emerged, shedding light on the theoretical underpinnings and practical implications of this jurisprudential concept.
     Firstly, the study revealed that both Shia and Sunni traditions recognize the hierarchical structure of judicial authority, where a higher authority, such as a city judge, can influence the decisions of a lower authority, such as a village judge. This concept extends to the Islamic ruler's ability to issue pardons or mitigate punishments, reflecting a broader principle of higher authority's dominance over lower authority in judicial matters. However, the explicit integration of this principle into contemporary legal systems of Islamic countries remains notably absent.
     In Shia jurisprudence, particularly within the legal system of Iran, the continuity of judicial guardianship is emphasized. The guardianship of the judge over the plaintiff and defendant continues under the overarching guardianship of the Islamic ruler. This continuity is crucial in validating the ruler's judicial acts, such as issuing pardons or authorizing Qisas (retributive justice). The necessity of the ruler's permission for executing certain judicial acts and the obligatory adherence to the ruler's directives underscore the significance of maintaining judicial independence while recognizing the ruler's authority. The validation model proposed here implies that judicial orders issued by the ruler retain their validity even after the ruler's death or dismissal, akin to the permanence of a judge's order over another judge.
     Contrastingly, the study highlighted that in matters of governmental authority, the cessation of the ruler's power could lead to the nullification of such orders, raising concerns about the implications for affected individuals. According to the theory of governmental jurisprudence, compensation for damages incurred due to judicial rulings is not accommodated, reflecting a limitation in addressing governance and public order issues.
     In Sunni jurisprudence, different schools of thought provide varied approaches to validating the ruler's writing over the judge. Maliki and Hanafi jurists generally accept the ruler's writing within the context of local authority, emphasizing mandatory adherence if the writing falls within the receiving judge's jurisdiction. Justice is not a prerequisite for the validity of such writings, as they do not consider the ruler's lack of justice (unjust behavior) as a cause for nullification. Shafi'i jurists also accept this concept, provided it is from a higher to a lower authority, while Hanbali jurists mandate adherence if the directive comes from a higher to a lower authority.
     The discussion highlighted that the judicial authority of the Islamic ruler, as accepted in both Shia and Sunni jurisprudence, revolves around the dominance of higher over lower authority and the obligation of appointed judges to follow the appointing authority or the Imam. This distinction between judicial and governmental authority is pivotal, emphasizing the need for separate clarifications regarding the rulings issued by the ruler in judicial contexts.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
The comparative analysis of Shia and Sunni jurisprudence on the "writing of the Islamic ruler over the judge" underscores the nuanced understanding and application of judicial authority within Islamic legal traditions. The study elucidates the theoretical foundations and practical implications of this concept, emphasizing the importance of higher authority in judicial matters.
     In Shia jurisprudence, particularly within Iran's legal system, the continuity of judicial guardianship under the Islamic ruler's authority is crucial. This model ensures the validity of judicial acts, such as pardons and authorizations for Qisas, while maintaining the independence of judicial powers. The permanence of judicial orders, even after the ruler's death or dismissal, reflects the enduring nature of judicial authority.
     In Sunni jurisprudence, the acceptance of the ruler's writing varies across different schools. Maliki and Hanafi jurists emphasize local authority and mandatory adherence within the jurisdiction, while Shafi'i and Hanbali jurists recognize the hierarchical structure from higher to lower authority.
     The study concludes that the integration of the "writing of the ruler over the judge" into contemporary legal systems of Islamic countries requires careful consideration of the distinctions between judicial and governmental authority. Clear guidelines and frameworks are essential to validate and implement these judicial acts effectively, ensuring the alignment of historical jurisprudential principles with modern legal practices.
     By addressing these issues, the study provides a comprehensive understanding of the judicial authority of the Islamic ruler and offers practical insights for enhancing the quality and fairness of judicial processes in Islamic countries. This distinction between judicial and governmental authority is crucial for maintaining the integrity of legal systems and ensuring justice for all individuals within these frameworks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Ruler
  • Writing of the Judge
  • Judicial Ruling
  • Guardianship in Judicial Matters
  1. قرآن کریم.
  2. نهج‌البلاغه.
  3. آهنگران، محمدرسول، کشاورز، علی و طایفی نصرآبادی، فاطمه (1402). کتابت قاضی، مبنایی برای اعطای نیابت قضایی و اجرای احکام صادره از محاکم؛ با تحلیلی در فقه اسلام و رویه قضایی ایران. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی. doi: 10.30497/law.2023.244619.3421
  4. ابن‌ براج، عبدالعزیزبن‌نحریر (1406ق). المهذب (جلد 2). قم: جماعة‌المدرسین فی‌الحوزة‌العلمیة بقم.
  5. ابن تیمیة‌الحرانی، عبدالسلام‌بن‌عبدالله‌بن‌الخضربن‌محمدمجدالدین (1369ق). المحرر فی‌الفقه على مذهب‌الامام احمدبن‌حنبل (جلد 2). مطبعة‌السنة‌المحمدیة.
  6. ابن‌ حیون، نعمان‌بن‌محمد (1383ق). دعائم‌الاسلام (آصف فیضی، مصحح) (جلد 2). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء‌التراث.
  7. ابن قدامه مقدسی، ابومحمد موفق‌الدین‌عبدالله‌بن‌احمدبن‌محمد (1994م). الکافی فی فقه‌الامام احمد (جلد 4) (چاپ 1). بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  8. ابن قدامه مقدسی، ابومحمد موفق‌الدین‌عبدالله‌بن‌احمدبن‌محمد (2004م). عمدة‌الفقه. بیروت: المکتبة‌العصریة.
  9. أبی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی‌الرومی‌البغدادی (بی‌تا). معجم‌البلدان. بیروت: دار إحیاء الثراث العربی.
  10. الاسدی‌ الشافعی ابن قاضی شهبة، بدرالدین ابوالفضل محمدبن‌ابی‌بکر (2011م). بدایة‌المحتاج فی شرح‌المنهاج (جلد 4). چاپ 1، جده: دارالمنهاج للنشر والتوزیع.
  11. اسماعیلی، محسن و طحان نظیف، هادی (1391). نسبت سیاست‌های کلی نظام با احکام حکومتی در حقوق اساسی ایران. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 13 (1)، صص. 73-94. doi: 10.30497/law.2012.1014
  12. ‌النووی، ابوزکریا محیی‌الدین‌یحیى‌بن‌شرف (1991م). روضة‌الطالبین و عمدة‌المفتین (جلد 11). چاپ 3، بیروت: المکتب‌الاسلامی.
  13. بابایی، احسان (1402). تحلیل شرطیت اجتهاد در امر قضاوت با تأکید بر عنصر قانون. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 24 (2)، صص. 195-224. doi: 10.30497/law.2023.245041.3413
  14. البخاری‌ الحنفی، محمودبن‌احمدبن‌عبدالعزیزبن‌عمربن‌مَازَةَ (2004م). المحیط‌البرهانی فی‌الفقه‌النعمانی (جلد 8). چاپ 1، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  15. بستانی، فواد افرام (1375). المنجد الابجدی تهران: نشر اسلامی.
  16. البلقینی ‌الشافعی، سراج‌الدین ‌ابی‌حفص عمربن‌رسلان (2012م). التدریب فی‌الفقه‌الشافعی المسمى بـه «تدریب‌المبتدی و تهذیب‌المنتهی» (جلد 4). چاپ 1، ریاض: دارالقبلتین.
  17. تبریزی، جواد (1378). تنقیح مبانی‌الاحکام (جلد 1). دارالصدیقة‌الشهیدة (سلام‌الله‌علیها).
  18. التمیمی ‌الصقلی، ابوبکر محمدبن‌عبدالله‌بن‌یونس (2013م). الجامع لمسائل‌المدونة (جلد 15). چاپ 1، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
  19. حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد (1419ق). مفتاح‌الکرامة فی شرح قواعد‌العلامة (جلد 25). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و دفتر انتشارات اسلامی.
  20. حسینی کاشانی، سید محمد مصطفی و شریفی، مهدی (1399). اختیارات ولی فقیه در تغییردادن مجازات حدی در حکومت اسلامی با تأکید بر نظر امام خمینی(س). پژوهشنامه متین، 22(87)، 25-44. doi: 10.22034/matin.2020.126890
  21. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف (1374). مختلف‌الشیعة فی احکام‌الشریعة (جلد 8). جماعة‌المدرسین فی الحوزة‌العلمیة بقم.
  22. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف (1414ق). تذکرة‌الفقها (ط الحدیثة: الطهارة الی‌الجعالة) (جلد 4). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء‌التراث.
  23. حلی (محقق)، جعفربن‌حسن (1408ق). شرائع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال والحرام (عبدالحسین محمدعلی بقال، محقق) (جلد 4). قم: اسماعیلیان.
  24. الخرقی، ابوالقاسم عمربن‌الحسین‌بن‌عبدالله (1413ق). متن‌الخرقى على مذهب ابی‌عبدالله احمدبن‌حنبل ‌الشیبانی.
  25. خسرو، محمدبن‌فرامرز‌بن‌علی (بی‌تا). دررالحکام شرح غررالاحکام (جلد 2). دار احیاءالکتب العربیة.
  26. داماد افندی، عبدالرحمان‌بن‌محمدبن‌سلیمان (بی‌تا). مجمع‌الانهر فی شرح ملتقى‌الابحر (جلد 2). دار احیاء‌التراث العربی.
  27. الدمیری، بهرام‌بن‌عبدالله‌بن‌عبدالعزیز (2013م). تحبیرالمختصر و هوالشرح‌الوسط على مختصر خلیل فی‌الفقه المالکی (جلد 5). چاپ 1، مرکز نجیبویة للمخطوطات و خدمة‌التراث.
  28. دهخدا، علی‌اکبر (1390). لغت‌نامه. (جلد 2) تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  29. الرافعی ‌القزوینی، عبدالکریم‌بن‌محمدبن‌عبدالکریم ابوالقاسم (1997م). العزیز شرح الوجیز المعروف بالشرح الکبیر العلمیه (جلد 12). (چاپ 1). بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  30. رشتی، حبیب‌‌الله بن محمدعلی(1401). کتاب القضاء قم: دارالقرآن الکریم.
  31. الرویانی، ابوالمحاسن ‌عبدالواحدبن‌اسماعیل (2009م). بحرالمذهب (فی فروع‌المذهب‌الشافعی) (جلد 14). چاپ 1، دارالکتب‌العلمیة.
  32. الزیلعی‌ الحنفی، عثمان‌بن‌علی‌بن‌محجن (1313ق). تبیین‌الحقائق شرح کنز‌الدقائق و حاشیةالشِّلْبِیِّ (جلد 4). چاپ 1، قاهره: المطبعة‌الکبرى‌الامیریة.
  33. السرخسی، محمدبن‌احمدبن‌ابی‌سهل شمس‌الائمة (1993م). المبسوط (جلد 16). بیروت: دارالمعرفة.
  34. السنیکی، محمدبن‌احمدبن‌زکریا الانصاری زین‌الدین ابویحیى (1994م). فتح‌الوهاب بشرح منهج‌الطلاب (جلد 2). دارالفکر للطباعة والنشر.
  35. سمرقندی، محمدبن‌احمدبن‌ابی‌احمد ابوبکر علاء‌الدین (1994م). تحفة‌الفقها (جلد 3). چاپ 2، بیروت: دار‌الکتب‌العلمیة.
  36. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1368). الدرایه فی علم مصطلح الحدیث، قم: فیروزآبادی.
  37. شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی (1413ق). مسالک‌الافهام الی تنقیح شرائع‌الاسلام (جلد 14). قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیة.
  38. شیرازی، ابواسحاق ابراهیم‌بن‌علی‌بن‌یوسف (بی‌تا). المهذب فی فقة‌الامام‌الشافعی (جلد 3). دارالکتب‌العلمیة.
  39. صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد (1414ق). المحیط فی‌اللغة (محمدحسن آل یاسین، محقق). (جلد 7). بیروت: عالم‌الکتب.
  40. طباطبایی کربلایی، علی‌بن‌محمدعلی (1418ق). ریاض‌المسائل (ط. الحدیثة) (جلد 15). قم: مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء‌التراث.
  41. طوسی، محمدبن‌حسن (1387ق). المبسوط فی فقه‌الامامیة (محمدتقی کشفی، محشی؛ محمدباقر بهبودی، محقق). (جلد 8). تهران: مکتبة‌المرتضویة.
  42. طوسی، محمدبن‌حسن (1407ق). الخلاف. (جلد 4). قم: جماعةالمدرسین فیالحوزة‌العلمیة بقم.
  43. العبدری غرناطی، محمدبن‌یوسف‌بن‌ابی‌القاسم‌بن‌یوسف (1994م). التاج والاکلیل لمختصر خلیل (جلد 8). چاپ 1، دارالکتب‌العلمیة.
  44. الغیتابى ‌الحنفى، ابومحمد محمودبن‌احمدبن‌موسى‌بن‌احمدبن‌حسین (2000م). البنایة شرح‌الهدایة (جلد 9). چاپ 1، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  45. فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1427ق). تفصیل‌الشریعة (القضا والشهادات). قم: مرکز فقه الائمة‌الاطهار (علیهم‌السلام).
  46. فاضل هندی، محمدبن‌حسن (1416ق). کشف‌اللثام عن قواعدالاحکام (جلد 10). قم: جماعة‌المدرسین فی‌الحوزة‌العلمیة بقم.
  47. فخرالمحققین، محمدبن‌حسن (1387). ایضاح‌الفوائد فی شرح اشکالات‌القواعد (جلد 4). اسماعیلیان.
  48. القرافی، أبوالعباس أحمد بن إدریس (1994م). الذخیره (جلد 10). بیروت: دارالغرب.
  49. القرافی، شهاب‌الدین ‌احمدبن‌ادریس‌بن‌عبدالرحمن المالکی (1994م). الذخیرة (جلد 10). چاپ 1، بیروت: دارالغرب‌الاسلامی.
  50. گلپایگانی، محمدرضا (1426ق). القضا والشهادات (علی حسینی میلانی، محرر). (جلد 2). قم: السیدعلی ‌الحسینی ‌المیلانی.
  51. محقق ابراهیم سامرایی، خلیل‌بن‌احمد و مخزومی، مهدی (1409ق). العین (محسن آل عصفور، گردآورنده). (جلد 5). قم: دارالهجرة.
  52. محقق حلی، جعفر بن حسن (1404ق). ریاض‌المسائل (جلد 2). قم: مؤسسة آل‌البیت (علیهم السلام).
  53. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى (۱۳۸۹). فرهنگ‌نامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  54. مظفر، محمدرضا (۱۳۷۰). اصول‌الفقه. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  55. معلوف، لویس (2000‌م). المنجد فی‌اللغة‌العربیة‌المعاصرة. بیروت: دارالمشرق.
  56. مقتدایی، مرتضی (بی‌تا) مفتاح‌الهدایة فی شرح تحریرالوسیلة (روح‌الله خمینی، نویسنده) تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی (رحمت‌الله علیه).
  57. مکارم شیرازی، ناصر (1385). انوار‌الأصول (جلد 1). قم: مدرسه امیرالمومنین (علیه‌السلام).
  58. جمعی از نویسندگان (بی‌تا). مجلة‌الاحکام‌العدلیة. کارخانه تجارت کتب کراتشی.
  59. المنهاجی ‌الاسیوطی، شمس‌الدین محمدبن‌احمدبن‌علی‌بن‌عبدالخالق (1996م). جواهرالعقود و معین‌القضاة والموقعین والشهود (جلد 2). چاپ 1، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  60. مومن قمی، محمد (1389). مبانی تحریرالوسیلة (جلد 1). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
  61. المهرانی ‌القاهری ‌الشافعی، احمدبن‌عبدالرحیم‌بن‌الحسین‌بن‌عبدالرحمن (2011م). تحریرالفتاوى على‌التنبیه والمنهاج والحاوی المسمى (النکت على المختصرات الثلاث) (جلد 3). چاپ 1، جده: دارالمنهاج للنشر والتوزیع.
  62. مهنا، عبدالله علی (1413ق). ‌لسان‌اللسان (جلدهای 1 و 2). بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
  63. میرداداشی، سید مهدی (1393). تأملی در مستثنیات دین. فقه و اجتهاد، 1(1)، 151-194.
  64. نجفی، محمدحسن‌بن‌باقر (1421ق). جواهر الکلام (ط. الحدیثة) (جلد 20). قم: مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (علیهم السلام).
  65. نجفی، محمدحسن‌بن‌باقر (بی‌تا). جواهرالکلام (ط. القدیمة) (جلد 40). دار احیاء‌التراث‌العربی.
  66. النسفی، ابوالبرکات عبدالله‌بن‌احمدبن‌محمود حافظ‌الدین (2011م). کنزالدقائق. چاپ 1، دارالبشائرالاسلامیة.
  67. نوری، حسین‌بن‌محمدتقی (1408ق). مستدرک‌الوسائل (جلدهای 17 و 25). بیروت: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء‌التراث.
  68. الورغمی التونسی، محمدبن‌محمدبن‌عرفة،پ ابوعبدالله (2014م). المختصرالفقهی لابن عرف (جلد 9). مؤسسه خلف احمدالخبتور للاعمال‌الخیریة.
  69. هاشمی، سیدمحمد (1392). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (اصول و مبانی کلی نظام) (جلد 1). چاپ 12، میزان.