تأملی در ادلّه روایی اعتبار اسناد رسمی و عادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه فقه و حقوق جزا، مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی، قم، ایران.

چکیده

بی‌گمان اعتبار «سند» در اثبات معاملات و غیر آن در محاکم، از چالشی‌ترین مباحث جامعه حقوقی معاصر است. این پژوهش بر آن است تا اعتبار «سند» را - اعم از سند رسمی و سند عادی - در چارچوب دانش فقه اسلامی، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و با روش تحلیلی اجتهادی، تنها از منظر روایات بررسی نماید؛ چرا که روایات در عرصه اثبات اعتبار و یا عدم اعتبار اسناد، همواره مورد استشهاد فقیهان بوده است. در این جستار، برای اعتبار سند، به دو صحیحه عبدالله‌بن‌سنان و عمربن‌یزید تمسک شد که هیچ‌یک تمام نبود، و برای عدم اعتبار سند، به شش روایت تمسک شد که از این میان، دلالت صحیحه حسین‌بن‌یزید، موثقه دوم سکونی و اطلاق مقامی ادلّه اثبات تام بود و اعتبار سند به‌وسیله آن‌ها نفی می‌شد. شایان ذکر است، نوآوری نویسنده در مقاله حاضر، توجه ویژه به روایات برای اثبات حجیت و عدم حجیت سند بود. وانگهی، حاصل بحث اجمالاً از این قرار است که سند ظن‌آور حجت نیست، و چه‌بسا دلیل بر عدم اعتبار آن نیز موجود است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Reflection on Hadith Evidences Regarding the Validity of Official and Ordinary Documents in Islamic Law

نویسنده [English]

  • Yazdan Taherabadi
Department of Jurisprudence and Criminal Law, Higher Institute of Jurisprudence and Islamic Studies, Qom, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
The paper addresses the tension between traditional Islamic jurisprudence and contemporary legal practices concerning the use of documents as evidence. Traditionally, Islamic law has relied on methods such as the judge's knowledge, evidence [Bayyinah], confession, oath, and casting lots to prove claims. However, with the increasing reliance on official documents in modern legal systems, including those in Islamic countries, a new approach has emerged that often places documents above other forms of evidence. This article seeks to explore the validity of documents, both ordinary and official, within the context of Islamic law, particularly through the lens of hadith evidence.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The central research question explored in this article is: "To what extent can documents, both official and ordinary, be considered valid evidence in Islamic law, particularly in cases of conflict with traditional forms of proof such as Bayyinah and confession?" This question is vital for bridging the gap between contemporary legal practices and traditional Islamic jurisprudence.
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The hypothesis proposed in the article is that presumptive documents do not constitute independent and authoritative evidence when compared to traditional methods such as knowledge, Bayyinah, and confession, according to hadith evidence. This hypothesis is founded on the Islamic principle derived from the Quran, specifically Surah Yunus, verses 36 and 59, which highlight the non-validity of presumption and conjecture in judicial matters. Therefore, unless explicit hadith evidence supports the validity of documents, their authority remains questionable.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
The methodology involves Islamic ijtihad (jurisprudential reasoning) through an extensive review of library resources, including classical and contemporary works of Islamic jurists and legal scholars. The framework of the study systematically addresses several key aspects:
     Conceptual Analysis of Documentation:
     Definition and significance of documents in modern legal systems.
     Traditional Islamic views on written statements and their evidentiary value.
     Examination of Quranic and Hadith Evidences:
     Analysis of Quranic verses pertinent to documentation and presumption.
     Scrutiny of hadiths that may support or refute the validity of documents as evidence.
     Comparison of Contemporary Legal Practices and Islamic Jurisprudence:
     Exploration of the contemporary legal framework's reliance on documentation versus traditional Islamic evidentiary methods.
     Evaluation of Jurisprudential Opinions:
     Review of various juristic opinions, highlighting the majority view against the independent validity of documents.
     Examination of minority opinions supporting the use of documentation based on principles like maintaining order and eliminating hardship.
     Critical Analysis of Practical Implications:
     Discussion on the practical implications of adopting documentation as valid evidence, including potential benefits such as reduced judicial backlog and avoidance of false testimony.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The analysis of Islamic jurisprudential texts and hadith evidence reveals a predominant view among Islamic jurists that presumptive documents do not hold validity as independent evidence. The primary principle within Islamic law is the invalidity of presumptions. Despite some jurists acknowledging the use of documents as proof, it remains unclear whether this acceptance is due to the conclusive knowledge they provide or an absolute statement inclusive of presumptive documents.
     The article examines several hadiths that discuss the validity of documents. Two narrations from Abdullah ibn Sanan and Omar ibn Yazid were scrutinized but were insufficient to establish documents as valid proof. Conversely, narrations from Abi Khadija, Hussein ibn Saeed, Sa'd ibn Hisham, and Sakouni were considered. Among these, the narrations from Abi Khadija, the second narration from Sakouni, and Sa'd ibn Hisham did not provide clear or comprehensive evidence to invalidate the document's credibility. However, the narrations from Hussein ibn Saeed and the second narration from Sakouni were explicit and definitive, indicating that documents—whether ordinary or official—do not hold validity if they are presumptive.
     The findings reinforce that the accepted methods of proof in Islamic law are limited to evidence [Bayyinah], testimony, confession, and oath. Other methods, including documents, do not hold the same status. If documents were inherently considered valid like Bayyinah and oath, they would have been explicitly mentioned and delineated within Islamic legal texts, similar to how the boundaries and conflicts of Bayyinah and oath are addressed.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
The conclusion drawn from the analysis is that most Islamic jurists do not regard presumptive documents and writings as valid forms of evidence due to the primary principle of the invalidity of presumptions. Although there are references to documents as proof within juristic discussions, it remains ambiguous whether this acknowledgment is due to the conclusive knowledge they provide or an absolute acceptance that includes presumptive documents. The hadith evidence analyzed supports the view that documents, unless providing conclusive knowledge, do not hold validity as independent judicial evidence. Thus, traditional methods of proof such as Bayyinah, testimony, confession, and oath remain the primary and most reliable means within Islamic jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Official Document
  • Ordinary Document
  • Bayyinah
  • Evidence
  • Evidences in Substantiation of Claims
  • Judge's Knowledge
  1. قرآن کریم.
  2. امام علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام (1406ق‏). الفقه‌المنسوب الى‌الامام‌الرضا (علیه‌السلام‏). چاپ 1، مشهد: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام)‏.
  3. آقابابایی بنی، اسماعیل (1399). انحصاری کردن نقل‌وانتقال اموال غیرمنقول در سند رسمی (نشست‌های فقهی‌ حقوقی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  4. ابوالحسین، احمدبن‌فارس‌بن‌زکریا (1404ق). معجم مقائیس‌اللغة. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  5. اردبیلى، احمدبن‌محمد (1403ق). مجمع‌الفائدة والبرهان فی شرح ارشادالاذهان (جلد 12). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  6. ارسطا، محمدجواد (1388). اعتبار سند و تعارض آن با ادله دیگر در حقوق ایران و فقه امامیه. تهران: قضا.
  7. اصفهانى مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقى (1404ق). مرآة‌العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (جلد 24). تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
  8. بحرانى آل عصفور، یوسف‌بن‌احمدبن‌ابراهیم (1405ق). الحدائق‌الناضرة فی احکام‌العترةالطاهرة (جلد 20). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  9. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1401). دائرة‌المعارف علوم اسلامی«قضایی» (جلد 1). تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
  10. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1385). علم آزاد در گردش ادله اثبات دعوی در حقوق اسلامی. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ص. 72.
  11. حسینی حائرى، سیدکاظم (1423ق). فقه‌العقود (جلد 2). قم: مجمع اندیشه اسلامى.
  12. حسینی سیستانى، سیدعلى (1417ق). منهاج‌الصالحین (جلد 1). قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى.
  13. حکیم، سیدمحمدسعید طباطبایى (1427ق)، مسائل معاصرة فی فقه القضاء. نجف اشرف: دارالهلال.
  14. حلى، حسن‌بن‌على (1381ق). خلاصة‌الاقوال فی معرفة‌الرجال. تهران: دانشگاه تهران.
  15. حلى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1413‌ق). مختلف‌الشیعة فی احکام‌الشریعة (جلدهای 3 و 8). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  16. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه (ج8). تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
  17. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق). مفردات الفاظ القرآن (جلد 1). بیروت: دارالعلم.
  18. سبحانى تبریزى، جعفر (1418ق). نظام‌القضاء والشهادة فی‌الشریعة‌الاسلامیة‌الغراء (جلد 2). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  19. ستوده تهرانی، حسن (1402). حقوق تجارت (جلد 3). تهران: دادگستر.
  20. سنهوری، عبدالرزاق احمد (2009م). الوسیط فی شرح‌القانون‌المدنی‌الجدید (جلدهای 2 و 3). بیروت: منشورات‌الحلبی‌الحقوقیة.
  21. شبیری زنجانی، سیدموسی (بی‌تا). کتاب حج (جلد 10). قم: مرکز فقهی امام‌محمدباقر علیه‌السلام.
  22. شوشترى، محمدتقى (1410ق). قاموس‌الرجال (جلد 4). قم: جماعة‌المدرسین فی‌الحوزة‌العلمیة بقم مؤسسه النشرالاسلامی‏.
  23. صدر، محمدباقر (1408ق). مباحث‌الاصول (جلد 5). قم‏: مطبعة مرکزالنشر مکتب الاعلام‌الاسلامى.
  24. صدوق، محمدبن‌على‌بن‌بابویه (1413ق). من لایحضره الفقیه (جلد 4). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  25. طباطبایى یزدى، سیدمحمدکاظم (1409ق). العروة‌الوثقى (جلد 2). بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  26. طریحی، فخرالدین (1408ق). مجمع‌البحرین (جلدهای 2 و 5). تهران: مکتب نشرالثقافۀ‌الاسلامیۀ.
  27. طوسى، محمدبن‌حسن (1373). رجال‌الطوسی، قم: جماعة‌المدرسین فی‌الحوزة‌العلمیة بقم مؤسسه النشر الاسلامی.
  28. طوسى، محمد‌بن‌حسن (1407ق). تهذیب‌الاحکام (جلد 6). تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
  29. طوسى، محمد‌بن‌حسن (1417ق). العدة فی اصول‌الفقه (جلد 1). قم‏: محمدتقی علاقبندیان.
  30. طوسى، محمد‌بن‌حسن (1420‌ق). فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء‌المصنفین و اصحاب‌الاصول. قم: مکتبة‌المحقق‌الطباطبایی.
  31. عاملى، زین‌الدین‌بن‌على (1410ق). الروضة‌البهیة فی شرح اللمعة‌الدمشقیة (محمد کلانتر، محشی). (جلد 1). قم: کتاب‌فروشى داورى.
  32. عاملى، محمدبن‌حسن (1409ق)‏. وسائل‌الشیعة (جلدهای 23، 27 و 28). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام‏).
  33. عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان (بی‌تا). معجم‌المصطلحات و الالفاظ‌الفقهیة (جلد 2). بی‌جا.
  34. فاضل لنکرانى، محمد (1420ق). تفصیل‌الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة؛ القضاء والشهادات (حسین واثقى و محمدمهدى مقدادى، مصححان‌). قم: مرکز فقهى ائمه اطهار (علیهم‌السلام)‌.
  35. کشى، ابوعمرو محمدبن‌عمربن‌عبدالعزیز (1409ق). اختیار معرفة‌الرجال (جلد 2). مشهد: دانشگاه مشهد.
  36. کلینى، محمدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق ‏(1429‍‌ق). الکافی (جلدهای 1، 7 و 14). قم‏: الطبع‌الاسلامی‏.
  37. محقق داماد، مصطفى (1383)‏. قواعد فقه (جلد 3). تهران‏: مرکز نشر علوم اسلامی‏.
  38. مصطفوى، حسن (1402ق). التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم (جلد 5). تهران: مرکز الکتاب للترجمة والنشر.
  39. مکارم شیرازى، ناصر (1427ق). استفتاءات جدید (جلدهای 1 و 3). قم: مدرسه امام‌على‌بن‌ابى‌طالب (علیه‌السلام).
  40. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1413ق). معجم رجال‌الحدیث و تفصیل طبقات‌الرجال (جلدهای 4، 6، 9 و 17). بی‌جا.
  41. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1422ق). مبانی تکملة‌المنهاج (جلد 1). قم: مؤسسه احیاء آثار الامام‌ الخویی.
  42. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1428ق). التنقیح (تقریرات درس محقق خویی به تقریر محمد جواهری). (جلد 1). قم: مؤسسه احیاء آثار الامام‌ الخویی.
  43. مؤمن سبزوارى قمی، على (1421ق). جامع‌الخلاف والوفاق. قم: زمینه‌سازان ظهور امام عصر (علیه‌السلام).
  44. نجاشى، احمدبن‌على (1365). فهرست اسماء مصنفی‌الشیعة. قم: جماعة‌المدرسین فی‌الحوزةالعلمیة بقم مؤسسه النشرالاسلامی.
  45. نجفى، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلدهای 40 و 41). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  46. نراقى، مولااحمدبن‌محمدمهدى (1415ق). مستندالشیعة فی احکام‌الشریعة (جلدهای 17 و 18). قم: مؤسسه ‌آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  47. وحید خراسانی، حسین (1428ق). منهاج‌الصالحین (جلد 2). قم: مدرسه امام‌باقر (علیه‌السلام).
  48. هاشمی شاهرودى، سیدمحمود (1423ق). قراءات فقهیة معاصرة (جلد 1). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت (علیهم‌السلام).