امکان‌سنجی استناد به اصول و قواعد فقه در توصیف عقد؛ مطالعه موردی اختلافات مورد ابتلاء

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 دانشیار، گروه حقوق، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.‌

3 دانشیار، گروه حقوق، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

گاه عناصر اصلی موردنظر اصحاب قرارداد قابل تشخیص نیست یا اصول لفظی نمی‌تواند از عهده توصیف عقد برآید، لذا این پرسش مطرح است که آیا برای تعیین عنوان عقد و توصیف آن به‌هنگام اختلاف، می توان به اصول عملی و قواعد فقهی تمسک کرد؟ پژوهشگران با روش توصیفی تحلیلی و رجوع به منابع کتابخانه‌ای گسترده و ملاحظه اقوال فقهاء و حقوقدانان، به این نتیجه دست یافته‌اند که اصول عملی به دلیل آنکه کشف از واقع نمی‌کند، برای تعیین ماهیت عقد قابل تمسک نیست؛ امّا در صورت حدوث اختلاف، می‌توان به استناد آن حکم قضیه مورد نزاع متعاقدین را معین کرد. دور از نظر نیست که گاه اختلاف میان متعاقدین، در مواردی که توصیف عقد به دلیل تشابه بعضی عقود با یکدیگر دشوار است، پرتکرار و مبتلی‌به است؛ در این پژوهش سعی شده است در بستر واکاوی نقش اصول عملی و قواعد فقهی به اختلاف در دوگانه‌های «هبه - بیع»، «عاریه - اجاره»، «حواله - وکالت»، «قرض - مضاربه»، «ابضاع - مضاربه» و «رهن - ودیعه» پاسخ داده شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Feasibility of Referencing to Principles and Rules of Islamic Jurisprudence in Determining Contracts: A Case Study of Prevalent Disputes

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mansouri 1
  • Mohammad Mahdi al-Sharif 2
  • Sayyed Mohammad Sadegh Tabatabaie 3
1 PhD in Private Law, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran.‌
3 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
In the realm of contractual disputes where contractual terms are ambiguous or disputed, traditional legal principles often encounter limitations in definitively characterizing the nature of agreements. This challenge prompts the exploration of alternative methodologies rooted in jurisprudential rules and practical principles, particularly within the framework of Islamic jurisprudence [Usul ul-Fiqh]. These principles serve to navigate uncertainties by offering interpretive guidelines in instances where contractual intentions are obscure or contested. The application of these principles becomes pivotal when contractual parties or judicial authorities encounter difficulty in precisely delineating the type of contract under consideration.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
This study addresses the fundamental inquiry: To what extent can practical principles and jurisprudential rules effectively determine the classification of contracts in the absence of clear contractual terms or in cases of contractual dispute?
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The hypothesis posits that practical principles and jurisprudential rules provide a viable framework for resolving contractual ambiguities and disputes by offering interpretive guidance, albeit without the capacity to definitively establish the underlying intentions of contracting parties.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
The research methodology employed in this study combines descriptive-analytical and doctrinal approaches. Drawing from extensive library resources encompassing Islamic juristic literature and legal scholarship, the study examines case studies and theoretical analyses to substantiate its findings. The doctrinal method is particularly employed to elucidate the theoretical underpinnings of practical principles and jurisprudential rules in contract law, while the descriptive-analytical approach facilitates an empirical exploration of their application in resolving contractual disputes.
     This research assumes that while practical principles and jurisprudential rules are indispensable tools in legal reasoning, they do not serve as determinants of objective reality but rather as interpretive aids aimed at resolving ambiguity. By analyzing their application in various contractual scenarios, the study seeks to establish the circumstances under which these principles can effectively guide judicial decisions and contractual classifications.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The application of practical principles and jurisprudential rules in resolving contractual disputes yields nuanced outcomes that underscore their interpretive and guiding roles in Islamic legal contexts. In scenarios where conventional legal methodologies fail to definitively classify contracts, practical principles offer a structured framework for adjudication. For instance, disputes concerning the classification of contracts as sales versus gifts often hinge on the application of oaths and legal principles related to ownership and possession.
     Central to the discussion is the principle of 'claimant and denier' in Islamic jurisprudence, which dictates that the party making a positive claim bears the burden of proof. This principle becomes pivotal in disputes where one party asserts a contract as a sale while another contends it as a gift. Through judicial examination and application of practical principles, such as those derived from Usul ul-Fiqh, judges can navigate these complexities by evaluating testimonies and contextualizing legal principles to ascertain the contractual nature.
     Moreover, in cases involving leases versus free loans, the principle of respecting property rights and the benefits derived from possessions informs judicial decisions. Here, the possessor's claim to use the property free of charge versus the owner's assertion of a lease agreement highlights the role of practical principles in adjudicating disputes where contractual terms are ambiguous or hotly contested.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
In conclusion, the efficacy of practical principles and jurisprudential rules in determining the classification of contracts in Islamic law is evident in their capacity to resolve disputes where contractual intentions are obscure or disputed. While these principles do not provide absolute clarity on the objective reality of contractual arrangements, they serve as indispensable tools for judges and legal scholars in interpreting and applying Islamic legal doctrines.
     The study affirms that when traditional methods fail to definitively characterize a contract, practical principles offer a viable alternative for judicial resolution. By leveraging principles rooted in Islamic jurisprudence, judges can navigate complex disputes involving claims of ownership, transfers of property, and contractual obligations. This approach ensures that disputes are adjudicated with due consideration to both legal precedents and the ethical foundations of Islamic law.
     Furthermore, the research underscores the importance of contextual analysis and doctrinal interpretation in applying practical principles effectively. By integrating insights from Islamic legal scholarship and jurisprudential analysis, this study contributes to a deeper understanding of how practical principles can be harnessed to uphold justice and equity in contractual disputes within Islamic legal frameworks.
     Future research in this area could explore case studies across different jurisdictions or delve deeper into specific doctrinal principles to further refine our understanding of their application in contemporary legal contexts. Ultimately, the exploration of practical principles and jurisprudential rules enriches legal discourse by offering nuanced solutions to complex contractual disputes under Islamic law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Linguistic Principles
  • Practical Principles
  • Jurisprudential Rules
  • Contract Description
  • Contract Determination
  1. ابن ابی‌جمهور، محمدعلی‌بن‌ابراهیم (1403ق). عوالی‌اللئالی (جلد 1). قم.
  2. اشتهاردى، على‌پناه (1417ق). مدارک‌العروة (جلدهای 27 و 28). تهران: دارالاسوة للطباعة والنشر.
  3. اصفهانى، محمدباقر (1406ق). ملاذالاخیار فی فهم تهذیب‌الاخبار (جلد 11). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
  4. ایروانى، على‌بن‌عبدالحسین (1406ق). حاشیة‌المکاسب (جلد 1). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
  5. تبریزى، جواد (1416ق). ارشادالطالب الى‌التعلیق على‌المکاسب (جلد 4). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  6. حسینی جرجانى، سیدامیرابوالفتح (1404ق). تفسیر شاهى (جلد 2). تهران: نوید.
  7. حکیم، سیدمحسن (1416ق). مستمسک العروة‌الوثقى (جلد 12). قم: مؤسسه دارالتفسیر.
  8. حلبى، السیدحمزة‌ علی‌بن‌زهرة (1417ق). غنیة‌النزوع. قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  9. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف (1413ق). قواعدالاحکام فی معرفة‌الحلال والحرام (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.
  10. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف (1414ق). تذکرة‌الفقها (جلد 17). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  11. حلی (علامه)، حسن‌بن‌یوسف (1420ق). تحریرالاحکام‌الشرعیة على مذهب‌الامامیة (جلدهای 2 و 3). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  12. حلی (محقق)، نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1408ق). شرائع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال والحرام (جلد 2). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  13. حلى (فخرالمحققین). محمدبن‌حسن (1387ق). ایضاح‌الفوائد فی شرح مشکلات‌القواعد (جلدهای 1 و 2). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  14. حلى، ابن ادریس محمدبن‌منصور (1410ق). السرائرالحاوی لتحریرالفتاوى (جلد 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  15. حلى، شمس‌الدین‌محمد (1424ق). معالم‌الدین فی فقه آل یاسین (جلد 1). قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  16. حلى، نجم‌الدین جعفربن‌زهدرى (1428ق). ایضاح ترددات‌الشرائع (جلد 1). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
  17. خویى، سیدابوالقاسم (1409ق). مبانی‌ العروة‌الوثقى (جلد 1). قم: منشورات مدرسه دارالعلم.
  18. خویى، سیدابو‌القاسم (1418ق). موسوعة‌الامام الخویی (جلد 30). قم: مؤسسه احیاء آثار الامام ‌الخویی.
  19. خویى، سیدابوالقاسم (بی‌تا). المستند فی شرح ‌العروة‌الوثقى؛ الاجارة. بی‌جا.
  20. الدارمی، عبدالله (1349ق). سنن الدارمی (جلد 2). دمشق: مطبعة‌الحدیثة.
  21. روحانی، سیدصادق (1429ق) منهاج‌الفقاهة (جلد 3). قم: انوارالهدى.
  22. روحانی، سیدمحمد (1420ق). المرتقى الى الفقه‌الارقى؛ کتاب الخیارات (جلد 1). تهران: مؤسسه الجلیل للتحقیقات‌الثقافیة.
  23. سبزوارى، سیدعبدالاعلى (1413ق). مهذب‌الاحکام (جلد 19). قم: مؤسسه المنار.
  24. شمس، عبدالله (1385). آیین دادرسی مدنی (جلد 3). تهران: دراک.
  25. شهابی، محمود (1417ق). ادوار فقه (جلد 2). تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
  26. صدوق، محمدبن‌على‌بن‌بابویه (1409ق). من لایحضره‌الفقیه (على‌اکبر غفاری، مترجم). (جلد 4). تهران: صدوق.
  27. صدوق، محمدبن‌على‌بن‌بابویه (1415ق). المقنع. قم: مؤسسه امام‌هادى (علیه‌السلام).
  28. صیمرى، مفلح‌بن‌حسن (1408ق). تلخیص‌الخلاف و خلاصة‌الاختلاف؛ منتخب‌الخلاف (جلد 2). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
  29. صیمرى، مفلح‌بن‌حسن (1420ق). غایة‌المرام فی شرح شرائع‌الاسلام (جلد 2). بیروت: دارالهادی.
  30. طباطبایى قمى، سیدتقى (1423ق). الغایة‌القصوى فی‌التعلیق على‌العروة‌الوثقى؛ کتاب الاجارة. قم: محلاتى.
  31. طبرسى، امین‌الاسلام فضل‌بن‌حسن (1410ق). المؤتلف من‌المختلف بین أئمة‌السلف (جلد 1). مشهد: مجمع‌البحوث‌الاسلامیة.
  32. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1387ق). المبسوط فی فقه‌الامامیة (جلد 2). تهران: المکتبة‌المرتضویة لاحیاء‌الآثارالجعفریة.
  33. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من‌الاخبار (جلد 3). تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  34. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407ق، الف). الخلاف (جلد 3). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  35. طوسى، ابوجعفر محمدبن‌حسن (1407ق، ب). تهذیب‌الاحکام (جلدهای 1 و 7). تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
  36. طوسى، محمدبن‌على‌بن‌حمزه (1408ق). الوسیلة الى نیل‌الفضیلة. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
  37. عاملی (شهید اول)، محمدبن‌مکى (1410ق). اللمعة‌الدمشقیة فی فقه‌الامامیة. بیروت: دارالتراث.
  38. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین‌بن‌على (1410ق). الروضة‌البهیة فی شرح‌اللمعة‌الدمشقیة (جلد 4). قم: کتاب‌فروشى داورى.
  39. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین‌بن‌على (1413ق). مسالک‌الافهام الى تنقیح شرائع‌الاسلام (جلدهای 4 و 5). قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیة.
  40. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین‌بن‌على (1416ق). تمهیدالقواعدالاصولیة والعربیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  41. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین‌بن‌على (1422ق). حاشیة شرائع‌الاسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  42. عاملى، سیدجواد (1419ق). مفتاح‌الکرامة فی شرح قواعدالعلامة (جلدهای 14 و 16). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  43. عاملى، سیدجواد (بی‌تا). مفتاح‌الکرامة فی شرح قواعدالعلامة (جلد 7). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  44. عمیدی، سیدعمیدالدین (1416ق). کنزالفوائد فی حل مشکلات‌القواعد (جلد 1 و 2). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.
  45. فرطوسى حویزى، حسین (1416ق). التوضیح‌النافع فی شرح ترددات صاحب‌الشرائع. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.
  46. القزوینی، محمدبن‌یزید (بی‌تا). سنن ابن ماجه (جلد 2). دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
  47. کاتوزیان، ناصر (1376). قواعد عمومی قراردادها (جلد 3). تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
  48. کاتوزیان، ناصر (1384). اثبات و دلیل اثبات (جلد 2). تهران: میزان.
  49. کرکى (محقق ثانى)، على‌بن‌حسین (1414ق). جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد (جلدهای 4، 5 و 8). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  50. کلینى، محمدبن‌یعقوب (1407ق). الکافی (جلد 5). تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
  51. کیدرى، محمدبن‌حسین(1416ق). اصباح‌الشیعة بمصباح‌الشریعة. قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  52. لارى، سیدعبدالحسین (1418ق). التعلیقة على‌المکاسب. قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیة.
  53. محقق داماد، سیدمصطفی (1390). قواعد فقه؛ بخش مدنی (مالکیت و مسئولیت). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  54. محمدی، ابوالحسن (1388). مبانی استنباط حقوق اسلامی. تهران: دانشگاه تهران.
  55. مرعشى نجفى، سیدشهاب‌الدین (1406ق). منهاج‌المؤمنین (جلد 2). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى.
  56. موسوی بجنوردى، سیدحسن (1419ق). القواعدالفقهیة (جلد 6). قم: الهادی.
  57. موسوی خلخالى، سیدمحمدمهدى (1427ق). فقه‌الشیعة؛ کتاب الاجارة. تهران: منیر.
  58. موسوى اردبیلى، سیدعبد‌الکریم (1421ق). فقه‌المضاربة. قم: مؤسسه النشر لجامعة‌المفید.
  59. نجفى (کاشف الغطا)، حسن‌بن‌جعفر (1422ق). انوارالفقاهة؛ کتاب المضاربة. نجف اشرف: مؤسسه کاشف‌الغطا.
  60. نجفى (کاشف‌الغطا)، احمدبن‌على (1423ق). سفینة‌النجاة و مشکاة‌الهدى و مصباح‌السعادات (جلد 4). نجف اشرف: مؤسسه کاشف‌الغطا.
  61. نجفى، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلد 25). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  62. یزدى، سیدمحمد‌کاظم (1409ق). العروة‌الوثقى (جلد 2). بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  63. یزدى، سیدمحمدکاظم (1422ق). العروة‌الوثقى مع تعالیق الامام الخمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینى.
  64. یزدى، سیدمحمدکاظم (بی‌تا) العروة‌الوثقى مع تعلیقات‌الفاضل (جلد 2). قم: مرکز فقهى ائمه اطهار (علیهم‌السلام).