کاوشی نو در گستره مفهومی قاعده «نفی غرر» و انطباق‌سنجی خرید و فروش «ارزهای رمزپایه» با آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

2 دانش‌آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

پیشرفت فناوری، علی‌رغم مزایای فراوان، زوایای پنهانی نیز دارد که عدم اطلاع کافی از آن، می‌تواند برای افراد، به‌ویژه در ساحت معاملات مشکل‌آفرین باشد. امروزه یکی از پدیده‌های نوظهور در حوزه اقتصاد، «ارزهای رمزپایه» است. در فقه اسلام برای جلوگیری از وقوع آسیب‌های مالی در جامعه و متضرر شدن مردمان در روابط اقتصادی خود، قواعدی همچون «نفی غرر» وضع شده است. وانگهی، پرسش اصلی این جستار آن است که آیا می‌توان خرید و فروش ارزهای رمزپایه را با استناد به قاعده یادشده شرعاً باطل دانست؟ پژوهشگران با روش توصیفی تحلیلی و رجوع به داده‌های کتابخانه‌ای به این نتایج دست پیدا کرده‌اند که اولاً اصطلاح غرر برخلاف نظر برخی از فقها، به معنای «خطر: احتمال وقوع ضرر» است؛ ثانیاً منظور از «بیع‌الغرر» در روایات، خرید و فروشی است که در آن به دلیل وجود ابهام، دست‌کم یکی از عوضین در هنگام معامله عرفاً در معرض نابودی باشد؛ ثالثاً مواردی همچون فیزیکی نبودن رمزارز و تقابض آن، مبهم بودن ماهیت رمزارز و سازوکار حاکم بر آن‌، نوسانات شدید و بدون محدودیت در این بازار، نامشخص بودن مبدع و نیز پشتوانه ارزهای رمزپایه نمی‌تواند موجب تحقق غرر در معاملات این بازار شود؛ چه اینکه، زمانی از غرر در یک معامله سخن به میان می‌آید که نسبت به دست‌کم یکی از عوضین، آن هم در هنگام معامله ابهام وجود داشته باشد، درحالی‌که در هنگام معامله رمزارزها نسبت به وجود، حصول و اوصاف هیچ‌یک از عوضین ابهامی وجود ندارد؛ از طرفی هرگونه تردید نسبت به وضعیت اقتصادی آن‌ها در آینده مانند نوسان قیمت‌ها نیز اساساً ارتباطی با قاعده «نفی غرر» نخواهد داشت. ازاین‌رو نمی‌توان معاملات ارزهای رمزپایه را با استناد به این قاعده باطل دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A New Exploration in the Conceptual Scope of the Principle of "Prohibition of Gharar (Risk)" and Its Applicability to the Buying and Selling of "Cryptocurrencies" from the Perspective of Islamic Law

نویسندگان [English]

  • Javad Soltani Fard 1
  • Ahmad Mohammadi 2
1 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Private Law, Faculty of Humanities, Shahid Motahari University, Tehran, Iran.
2 PhD in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Research Institute of Imam Khomeini and Islamic Revolution, Tehran, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
The legal landscape surrounding transactions necessitates robust regulations to safeguard the interests of the parties involved. Without such regulations, transactions could result in significant losses for one or more parties, potentially leading to disputes. Technological advancements, despite their many benefits, often introduce complexities that, if not thoroughly understood, can cause problems in transactions. A prime example of this is the emergence of cryptocurrencies. In the realm of Islamic jurisprudence, principles like the no- harm principle (risk or uncertainty) are designed to prevent financial harm and protect economic relationships. This principle, rooted in the teachings of Prophet Muhammad, aims to ensure that transactions are free from ambiguity and undue risk, thereby preventing potential losses.
     The principle of "No-harm principle" is particularly relevant in the context of modern financial instruments and transactions, such as those involving cryptocurrencies. Islamic jurists have historically applied this principle to various forms of trade, where any form of uncertainty regarding the goods or their price renders the transaction void. Early Shia jurists and later scholars have invoked this principle to invalidate contracts involving ambiguous or uncontrollable assets. However, with the advent of digital currencies, the application of this principle to contemporary financial transactions has become a matter of significant debate.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The primary question guiding this research is whether transactions involving cryptocurrencies can be deemed void under Islamic law by invoking the principle of "No-harm principle." This inquiry is crucial as it addresses a contemporary issue faced by the Islamic financial community, particularly in the design and implementation of new financial instruments in the money and capital markets. Given the complexities and the novel nature of cryptocurrencies, this research seeks to explore the applicability of the no-harm principle to determine the legitimacy of such transactions in Islamic law.
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The authors hypothesize that cryptocurrency transactions are unlikely to be deemed risky and thus void under Islamic law based on the principle of "No-harm principle." This hypothesis is grounded in the understanding that while cryptocurrencies involve certain inherent risks and uncertainties, they do not necessarily fall within the traditional definitions of risk as established by classical Islamic jurisprudence. The hypothesis suggests that the unique nature of cryptocurrencies might require a re-evaluation of traditional legal principles to accommodate new financial realities.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
This study adopts a doctrinal research methodology, primarily involving the analysis of library data sourced from Islamic jurists and legal scholars. The doctrinal approach is appropriate for this research as it involves a detailed examination of legal principles and their application to contemporary issues. The research framework includes the following steps:
     Literature Review: A comprehensive review of existing literature on the principle of "No-harm principle" and its application in Islamic jurisprudence. This includes classical texts by early Shia jurists like Sheikh Saduq, Sheikh Tusi, and Ibn Idris al-Hilli, as well as later scholars like Allama Hilli and Fakhr al-Muhaqqiqin.
     Analysis of Cryptocurrencies: An in-depth investigation into the nature of cryptocurrencies, including their creation, trading mechanisms, and the risks associated with them. This step involves understanding the technical aspects of cryptocurrencies to determine whether they inherently possess the characteristics of risk.
     Legal Analysis: Applying the principle of "No-harm principle" to the findings from the literature review and the analysis of cryptocurrencies. This involves comparing the risks associated with cryptocurrencies to the types of risks traditionally considered as risk in Islamic jurisprudence.
     By following this methodology, the research aims to provide a detailed and nuanced understanding of whether cryptocurrency transactions can be considered void under the principle of "No-harm principle" in Islamic law. The findings from this research are expected to contribute to the ongoing debate among Islamic jurists and provide practical guidance for those involved in the Islamic financial industry.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The investigation into the application of the principle of "No-harm principle" to crypto-currency transactions yielded significant insights that refine our understanding of both traditional Islamic jurisprudence and its applicability to contemporary financial instruments.
     Conceptual Understanding of Risk: Linguistic and terminological analyses confirm that "Risk" pertains to risk or danger primarily arising from ambiguity or uncertainty in a transaction. This aligns closely with the terminological definition that involves the risk of potential harm due to ambiguity in the subject matter or price during the transaction. The study elucidated that Risk applies only when ambiguity is substantial enough to be of concern to the general public. Minor ambiguities or uncertainties regarding future economic statuses, such as price fluctuations, do not constitute Risk.
     Scope of Risk: The scope of Risk is not confined to ambiguity concerning the subject of the transaction alone but also extends to the price. Several scenarios illustrate this broader application:
     Ambiguity Regarding Existence: This includes trading items whose existence is uncertain, such as a stolen car.
     Ambiguity Regarding Acquisition: This involves trading items whose possession is uncertain, like a bird in flight.
     Ambiguity Regarding Type: This pertains to the uncertainty about the kind of item, such as a ring of unknown material.
     Ambiguity Regarding Quality: This covers transactions where the qualitative characteristics of the item, like the quality of rice, are uncertain.
     Ambiguity Regarding Quantity: This includes situations where the quantity of the item, such as the weight of gold, is unknown.
     Contrary to some jurists who consider Risk a characteristic inherent in the transaction itself, the research found that it pertains more to the subject of the transaction—trading something inherently risky due to these ambiguities.
     Evidence from Islamic Jurisprudence: The principle of "No-harm principle" is heavily supported by narrations, particularly the well-known hadith, "The Prophet (peace be upon him) prohibited Risk sales." Although exact wording is absent in Shia sources, the acceptance of this narration among both Shia and Sunni scholars lends it significant jurisprudential weight. Some scholars extend the no-harm principle beyond sales to various aspects of life, though such extensions are not substantiated by hadith collections. The reliability of the narrations varies, with most lacking strong chains of transmission, yet their widespread acceptance validates the principle. Additionally, scholars invoke other sources such as the Quran, consensus of jurists, Muslim conduct, and rational conduct to substantiate the principle.
     Application to Cryptocurrencies: In assessing the principle of Risk's applicability to cryptocurrencies, the study considered several factors unique to digital currencies: The complexity of the mining process
     The non-physical nature of cryptocurrencies and their exchange, Market volatility, Unknown originators, Lack of physical backing.
     Despite these factors potentially increasing perceived risks, the study concluded that cryptocurrency transactions do not inherently involve the type of ambiguity that constitutes Risk. Cryptocurrencies are defined entities with known mechanisms of acquisition and transfer. The risks associated with their future economic status or market volatility do not fulfill the criteria for Risk, as they do not involve ambiguity about the existence, acquisition, or inherent characteristics of the items being exchanged at the time of the transaction.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
The study on the principle of "No-harm principle" in relation to cryptocurrency transactions led to several critical conclusions:
     Definition and Scope of Risk: Risk pertains to significant ambiguity or uncertainty concerning the subject or price in a transaction. Minor ambiguities or uncertainties about future economic statuses do not fall under Risk.
     Application Beyond Subject of Transaction: Risk includes ambiguities in the price and various aspects like existence, acquisition, type, quality, and quantity of the items exchanged.
     Evidence from Islamic Jurisprudence: The principle is robustly supported by narrations, though with varying reliability. Its acceptance among scholars underscores its importance.
     Cryptocurrency Transactions: The complexities and risks associated with cryptocurrencies do not constitute Risk. There is no inherent ambiguity regarding the existence, acquisition, or characteristics of cryptocurrencies at the time of the transaction. Hence, cryptocurrency transactions cannot be voided based on the principle of Risk.
     These findings clarify that while cryptocurrency transactions are not void due to Risk, this does not inherently legitimize them under Islamic law. Other factors, such as their rationality and compliance with broader Islamic principles, require separate examination. This study provides a foundational understanding for Islamic legal researchers to further explore and address contemporary issues in financial jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Uncertainty
  • Danger
  • Risk
  • Ignorance
  • Deception
  • Cryptocurrency
  • Digital Currency
  1. قرآن کریم.
  2. آل‌کاشف‌الغطاء، محمدحسین (1422ق). تحریر المجله. قم: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه.
  3. ابن‌اثیر جزری، مبارک‌بن‌محمد (1367). النهایه فی غریب الحدیث و الأثر. قم: موسسه اسماعیلیان.
  4. ابن‌ادریس، محمد‌بن‌احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
  5. ابن‌حیون، نعمان (1385ق). دعائم الإسلام. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
  6. ابن‌فارس، احمد (1406ق). مجمل اللغه. بیروت: مؤسسه الرساله.
  7. ابن‌منظور، محمد (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
  8. اصبحی، مالک‌بن‌انس (1406ق). موطأ الإمام مالک. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  9. امامی‌خوانساری، محمد (بی‌تا). الحاشیه الأولی علی المکاسب. قم: بی‌نا.
  10. انصاری، مرتضی (1419ق). کتاب المکاسب. قم: تراث الشیخ الأعظم.
  11. ایروانی‌نجفی، علی (1384). حاشیه المکاسب. تهران: کیا.
  12. پورصدقی، رضا و همکاران (1401). واکاوی فقهی غرری بودن معامله بیت‌کوین. فقه و تاریخ تمدن، دوره 8، شماره 3، صص. 20-27.
  13. تاج‌لنگرودی، محمدحسن؛ دهدار، فرزین (1403). چالش‌های استفاده از رمزارزها در نظام حقوقی ج.ا.ایران. حقوق فناوری‌های نوین، دوره 5، شماره 9، صص. 87-106. doi:10.22133/mtlj.2023.401446.1216
  14. تبریزی، جواد (1431ق). ارشاد الطالب الی تعلیق المکاسب. قم: دار الصدیقه الشهیده (سلام‌الله‌علیها).
  15. جمالی، محمد؛ ذوالفقارطلب، مصطفی (1402). غرر و امکان‌سنجی میزان مؤثر آن بر معاملات در فقه اسلامی. مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، دوره 6، شماره 10، صص. 1-25. doi:10.22034/mfu.2023.62745
  16. جمعی از مؤلفان (بی‌تا). مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام. قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام‌.
  17. جوادی‌آملی، عبداللّه، درس خارج فقه، دسترسی در 24/07/1391 و 07/10/1393.
  18. جودمایر، الوشا و همکاران (1399). بلاک‌چین (معرفی بیت‌کوین، رمزارزها و مکانیزم توافق به وجود آمدن آن‌ها) (مدیری و عظیم‌زادگان، مترجمان). تهران: پشتیبان.
  19. جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد (1407ق). الصحاح‌ تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دار العلم للملایین.
  20. حاجی‌ملامیرزایی، حامد و همکاران (1399). بلاک‌چین. تهران: انتشارات دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی.
  21. حبیبیان‌نقیبی، مجید و همکاران (1399). بررسی چالش غرر در معامله با رمزارزها (مورد مطالعه بیت‌کوین). کنفرانس بین‌المللی فقه، حقوق و پژوهش‌های دینی. دوره 2. صص. 1-21.
  22. حسینی‌زبیدی، محمدمرتضی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر.
  23. حسینی‌عاملی، محمدجواد (1419ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه.
  24. حسینی‌مراغی، سیدعبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
  25. حکمت‌نیا، محمود و نظری‌علوم، میثم (1396). واکاوی مفهوم مخاطره در قراردادها با تأکید بر مفاهیم قمار و غرر. پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 18، شماره 46، صص. 5-26. doi:10.30497/law.2018.2140
  26. حلی (محقق)، جعفربن‌حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  27. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه‌. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
  28. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1414ق). تذکره الفقهاء. قم: موسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
  29. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1419ق). نهایه الإحکام فی معرفه الأحکام‌. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.
  30. خویی، سیدابوالقاسم (1365). مستند العروه الوثقی. قم: لطفی.
  31. خویی، سیدابوالقاسم (1377). مصباح الفقاهه. قم: داوری.
  32. خویی، سیدابوالقاسم (1407ق). التنقیح فی شرح العروه الوثقی (الاجتهاد و التقلید). قم: لطفی.
  33. زمخشری، محمود (1979م). أساس البلاغه. بیروت: دار صادر.
  34. سبحانی‌تبریزی، جعفر، درس خارج فقه، دسترسی در 08/09/1388.
  35. سرخسی، محمدبن‌احمد (1409ق). کتاب المبسوط. بیروت: دار المعرفه.
  36. شهید اول، محمدبن‌مکی (1400ق). القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیه. قم: مفید.
  37. شهید اول، محمد‌بن‌مکی (1414ق). غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  38. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1413ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
  39. شهیدی، محمدتقی، درس خارج فقه، دسترسی در 03/11/1397.
  40. صالحی‌علی‌آبادی، حامد و همکاران (1402). واکاوی غرر موثر در فقه امامیه و حقوق ایران و مقایسه آن با حقوق مصر. حقوق اسلامی، دوره 20، شماره 77، صص. 145-183.
  41. صدوق، محمدبن‌علی (1403ق). معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
  42. صدوق، محمد‌بن‌علی (بی‌تا). عیون أخبار الرضا علیه‌السلام‏. تهران: جهان.
  43. طالب‌احمدی، حبیب (1380). تأثیر غرر در معاملات. علوم اجتماعی و انسانی، دوره 17، شماره 33، صص. 43-55.
  44. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  45. طباطبایی‌حکیم، سیدمحسن (1416ق). مستمسک العروه الوثقی. قم: دار التفسیر.
  46. طباطبایی‌حکیم، سیدمحسن (بی‌تا). نهج الفقاهه. قم: 22بهمن.
  47. طباطبایی‌یزدی، سیدمحمدکاظم (1376). سؤال و جواب. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  48. طباطبایی‌یزدی، سیدمحمدکاظم (1420ق). العروه الوثقی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
  49. طوسی، محمد‌بن‌حسن (1387). المبسوط فی فقه الإمامیه. تهران: المکتبه المرتضویه.
  50. طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا). الخلاف. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
  51. عباسی‌خراسانی، هادی، درس خارج فقه، دسترسی در 27/12/1399 و 30/03/1400.
  52. علیدوست، ابوالقاسم (1382). قاعده نفی غرر در معاملات. اقتصاد اسلامی، دوره 3، شماره 9، صص. 89-106.
  53. علیدوست، ابوالقاسم (1395). فقه و حقوق قراردادها. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  54. عمیدزنجانی، عباسعلی (1388). قواعد فقه (بخش حقوق خصوصی). تهران: سمت.
  55. غروی‌اصفهانی، محمدحسین (1409ق). الإجاره. قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
  56. غروی‌اصفهانی، محمدحسین (1419ق). حاشیه کتاب المکاسب. بی‌جا: دار المصطفى(ص) لإحیاء التراث.
  57. فاضل‌لنکرانی، محمد (1423ق). تفصیل الشریعه (الإجاره). قم: مرکز فقه الأئمه الأطهار علیهم‌السلام.
  58. فاضل‌لنکرانی، محمدجواد، درس خارج فقه، دسترسی در 15/10/1394.
  59. فخرالمحققین، محمدبن‌حسن (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
  60. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409ق). کتاب العین. قم: هجرت.
  61. فضلی، حسن و همکاران (1398). بلاک‌چین و رمزارزها. تهران: ناقوس.
  62. فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  63. فیومی، احمدبن‌محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: مؤسسه دار الهجره.
  64. قشیری‌نیشابوری، مسلم (1412ق). صحیح مسلم. قاهره: دار الحدیث.
  65. کاتوزیان، ناصر (1379). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  66. محقق‌کرکی، علی‌بن‌حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.
  67. محمدی، ابوالحسن (1373). قواعد فقه. تهران: یلدا.
  68. مددی، مهدی و همکاران (1400). جستار فقهی حقوقی در مسئله قانونمندسازی «ارزهای رمزنگاری شده». مجلس و راهبرد، دوره 28، شماره 105، صص. 303-334.
  69. مروی، جواد، درس خارج فقه، دسترسی در 21/07/1400، 05/08/1400 و 19/08/1400.
  70. مصباحی‌مقدم، غلامرضا؛ رستم‌زاده، اسماعیل (1386). غرر در معاملات اختیارات بر روی سهام از دیدگاه فقه امامیه. جستارهای اقتصادی ایران با رویکرد اقتصاد اسلامی، دوره 4، شماره 8، صص. 36-65.
  71. مطهری، مرتضی (1376). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى‏. تهران: صدرا.
  72. مقدس‌اردبیلی، احمد (بی‌تا). مجمع الفائده والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
  73. مکارم‌شیرازی، ناصر (1424ق). کتاب النکاح. قم: مدرسه الإمام على‌بن‌أبى‌طالب علیه‌السلام.
  74. مکارم‌شیرازی، ناصر، درس خارج فقه، دسترسی در 22/04/1372.
  75. مور، وارن (1401). ارز دیجیتال برای مبتدیان (روحانی، مترجم). مشهد: دیده‌بان قلم فرتاک.
  76. موسویان، سیدعباس؛ علیزاده‌اصل، محمد (1394). بررسی رابطه ریسک و غرر در بازارهای مالی اسلامی. اقتصاد اسلامی، دوره 15، شماره 59، صص. 65-94.
  77. موسوی‌بجنوردی، سیدحسن (1377). القواعد الفقهیه. قم: الهادی.
  78. موسوی‌خمینی، سیدروح‌اللّه (1410ق). المکاسب المحرمه. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  79. موسوی‌خمینی، سیدروح‌اللّه (1421ق). کتاب البیع. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
  80. میرزاخانی، رضا؛ دعائی، میثم (1402). راهکارها و چالش‌های استفاده از رمزارزها در بازار سرمایه: نگرش فقهی - حقوقی. اقتصاد و بانکداری اسلامی، دوره 12، شماره 45، صص. 7-28.
  81. میرزاخانی، رضا؛ سعدی، حسینعلی (1397). بیت‌کوین و ماهیت مالی - فقهی پول مجازی. جستارهای اقتصادی ایران با رویکرد اقتصاد اسلامی، دوره 15، شماره 30، صص. 71-92. doi:10.30471/iee.2018.1555
  82. میرزای قمّی، ابوالقاسم (1371). جامع الشتات فی أجوبه السؤالات. تهران: کیهان.
  83. نایینی، محمدحسین (1373ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تقریر نجفی‌خوانساری. تهران: المکتبه المحمدیه.
  84. نایینی، محمدحسین (1413ق). المکاسب و البیع. تقریر آملی. قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه.
  85. نجفی، محمدحسن (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  86. نراقی، احمد (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  87. نراقی، محمد (1380). مشارق الأحکام. قم: مؤتمر المولی مهدی النراقی.
  88. نورمفیدی، سیدمجتبی، درس خارج فقه، دسترسی در 03/03/1402.
  89. نوروزی، مینا و همکاران (1401). نقش استخراج رمزارزها در توسعه تجارت با رویکرد فقهی. مطالعات فقه اقتصادی، دوره 4، شماره 15، صص. 39-63. doi:10.22034/ejs.2023.334007.1194
  90. نوری، حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‏.
  91. هاشمی‌شاهرودی، محمود (1382). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
  92. یوسفی، احمدعلی (1377). ماهیت پول و راهبردهای فقهی و اقتصادی آن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  93. https://www.arzdigital.com
  94. https://www.dar-alifta.org
  95. https://www.eshia.ir
  96. https://www.fazellankarani.com
  97. https://www.iqna.ir
  98. https://www.islamquest.net
  99. https://www.magiran.com
  100. https://www.nobitex.ir
  101. https://www.tgju.org