امکان‌سنجی تعدیل اجاره‌بها در شرایط شیوع بیماری‌های همه‌گیر؛ با تأکید بر ویروس کرونا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه حقوق، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

2 استادیار، گروه حقوق، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

چکیده

قراردادهای منعقدشده فیمابین اشخاص، همواره آبستن تغییرات محتمل و گوناگونی است. بروز این تغییرات در قراردادهای تملیکی به‌مانند اجاره - که در طول زمان استمرار دارند - بیشتر است، چرا که گاه به دلایلی «خارج از اراده طرفین» نظیر «فورس ماژور» که ممکن است ناشی از شیوع بیماری‌های همه‌گیر مانند کرونا باشد، شرایط و اوضاع قرارداد به ضرر یکی از طرفین تغییر می‌یابد. در این موارد، از طرفی، قراردادها در سایه «اصل حاکمیت اراده» و «اصاله‌اللزوم» قرار داشته، و تغییر در مفاد قرارداد، متناسب با شرایط حادث‌شده را برنمی‌تابد، و از طرف دیگر، اجرای قرارداد اگر چه امکان‌پذیر است، اما با صعوبت بسیار همراه است یا در برخی مصادیق، به‌جهت زوال مطلوبیت اولیه، توجیه اقتصادی ندارد. در این خصوص، بهترین راه‌حل با هدف «حفظ استواری قرارداد» و «برون‌رفت از وضعیت حادث‌شده»، «تعدیل» قرارداد به‌منظور ایجاد توازن و تعادل اقتصادی است که در تحقق و اثبات آن، می‌توان به چندین مبنا نظیر «قاعده لاضرر»، «عسر و خرج»، «شرط ضمنی» و «استفاده بلاجهت» استناد کرد. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته، ضمن تبیین «امکان‌سنجی تعدیل اجاره‌بها در قرارداد اجاره»، این نتیجه حاصل شده است که بر اساس مبانی یادشده، در مصادیقی که بخشی از موضوع عقد اجاره منتفی شده و عقد قابل تجزیه است، با کاستن از اجاره‌بها به‌همان میزان، می‌توان قرارداد را «تعدیل» نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Feasibility of Adjusting Rent in Epidemic Conditions; with Emphasis on Covid-19

نویسندگان [English]

  • Nasrollah Jafari Khosroabadi 1
  • Hossein Abedini 2
  • Amir Hosein Habibollahian 3
1 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Meybod, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Meybod, Iran.
3 PhD Student in Private Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, Meybod University, Meybod, Iran.
چکیده [English]

 ∴ Introduction ∴ 
In the wake of the Coronavirus pandemic, the global legal framework has been put to the test, revealing the vulnerabilities of ongoing contracts, such as leases, to sudden and unforeseeable emergencies. These emergencies can disrupt the economic equilibrium of contracts, making the fulfillment of contractual obligations challenging, if not impossible, without necessarily leading to their annulment or dissolution. This paper outlines the potential for adjusting lease agreements under extraordinary circumstances induced by global health crises.
 ∴ Research Question ∴ 
The core research question addresses whether the economic balance of lease contracts, which has been disrupted by the outbreak of pandemics like Covid-19, can be readjusted. It seeks to explore the legal avenues available for such adjustment, particularly in the context of Islamic jurisprudence. This question is pertinent in understanding the extent to which legal frameworks can provide flexibility and fairness in the execution of contracts amidst unforeseen global health emergencies.
 ∴ Research Hypothesis ∴ 
The hypothesis posits that, contrary to traditional enforcement mechanisms like contract dissolution or termination due to force majeure or other changing circumstances, the legal and jurisprudential foundations of Islamic law, including no harm principle [La-Za'rar], hardship [Osr va Haraj], implied condition, and unjust enrichment, support the adjustment of lease contracts. This approach aims at maintaining the contract while preventing harm to any party involved, thus offering a balanced solution that prioritizes the contract's survival over its termination. The novel concept of "Segmentation of Benefits" introduced in this research underscores the divisibility and interconnection of benefits derived from leased property, providing a foundational basis for adjusting lease contracts in the face of pandemics.
 ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ 
The research employs a doctrinal methodology combined with a descriptive-analytical approach to explore the feasibility of adjusting rent in epidemic conditions. By scrutinizing the works of Islamic jurists and analyzing existing legal precedents and theories, the study aims to uncover jurisprudential and legal bases for contract adjustment in the context of lease agreements affected by pandemics. This investigation is structured around a three-part framework: firstly, examining the change in circumstances of lease contracts during pandemics; secondly, exploring the Islamic jurisprudential bases for lease contract adjustment; and finally, clarifying the legal bases for such enforcement. This comprehensive framework allows for a detailed exploration of the subject matter, facilitating a nuanced understanding of the potential for contract adjustment in unprecedented times.
 ∴ Results & Discussion ∴ 
The study meticulously examined the impact of the coronavirus pandemic on the economic balance of lease contracts, recognizing the necessity of adapting legal practices to address unforeseen disruptions. The key findings highlight the importance of a dynamic approach to contract law, one that acknowledges the unpredictable nature of such global crises and their potential to render existing contractual agreements inequitable or unfeasible.
     The investigation revealed that the principles of "no harm," "hardship," "unjust enrichment and abuse of rights," "implied condition," and "segmenting the benefits of the lease contract" provide robust jurisprudential and legal bases for the adjustment of lease agreements in response to the pandemic. These principles collectively advocate for a balance between the contractual obligations and the unforeseen circumstances that may disadvantage one party disproportionately. Specifically, the study found that:
     No harm principle necessitates avoiding any contractual adjustments that would unfairly disadvantage one party, advocating for equitable solutions in the face of adversity.
     Hardship and implied condition principles support the notion that contracts can and should be adapted when fundamental assumptions underpinning the agreement change unexpectedly.
     Unjust enrichment and abuse of rights principles warn against leveraging the pandemic for disproportionate gain at the expense of the other party.
     Segmenting the benefits of the lease contract emerges as a novel approach, suggesting that the divisibility of the leased property's benefits can guide the proportional adjustment of rent, aligning with the actual utility received by the lessee during the pandemic.
     This study underscores the critical role of social solidarity in contract law, especially during crises that affect the fundamental conditions of lease contracts. It proposes a paradigm shift towards viewing contracts not merely as static agreements but as dynamic instruments that must adapt to ensure fairness and equity between the parties. The emphasis on adjusting rent according to new conditions reflects a commitment to preserving the contractual relationship and ensuring its sustainability over termination or dissolution.
 ∴ Conclusion ∴ 
The research conclusively demonstrates that the adjustment of lease contracts in response to pandemics like the coronavirus is not only feasible but necessary to uphold the principles of fairness, equity, and social solidarity in the face of unforeseen events. It argues against the outright termination of contracts due to the hardships imposed by the pandemic, advocating instead for a more nuanced approach that seeks to maintain the contractual bond through equitable adjustments.
     This study's conclusions contribute significantly to the field of contract law, offering a blueprint for navigating the legal challenges posed by pandemics and other similar crises. It lays the groundwork for future legislative and jurisprudential developments that could incorporate these principles into the legal fabric, ensuring that lease contracts remain viable and equitable under the most challenging conditions.
     Ultimately, this research highlights the importance of flexibility, fairness, and foresight in contract law, calling for a legal framework that is responsive to the needs of both parties and the broader community during times of crisis. The proposed model of rent adjustment, grounded in Islamic jurisprudence and supported by legal principles, provides a viable path forward that honors the spirit of contractual agreements while adapting to the realities of an ever-changing world.
     In sum, the findings and conclusions of this study not only address the immediate concerns posed by the pandemic but also offer a timeless consideration for contract law: the need for adaptability, empathy, and a deep commitment to justice and equity in the face of unforeseeable challenges.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lease Contract
  • Force Majeure
  • Contractual Adjustment
  • No-Harm Principle
  • Hardship
  • Segmentation of Benefits
  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1406‌ق). حاشیه بر مکاسب. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
  3. آذر، راحیل و سیداحمدی سجادی، سیدعلی (1400). بررسی تأثیر بیماری‌های واگیردار بر اجرای قراردادهای مالی با تکیه بر اصل ابقای قرارداد. حقوق خصوصی، دوره 18، شماره 2.doi: 10.22059/jolt.2021.329810.1007025
  4. آریان‌نژاد، علی، اقربایی‌فام، میثم و فتاحی زفرقندی، علی (1402). سازوکار مطلوب وضع الزامات حقوقی در شرایط اضطراری مبتنی بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال 23، شماره 4 (پیاپی 58). 539-564. doi: 10.30497/law.2022.243731.3319
  5. ابراهیمی ترکمان، ابوذر (1399)، خیار غبن حادث در عقد اجاره، فصلنامه فقه، دوره 27، شماره 101.
  6. احمدبن‌حنبل، ابوعبدالله (بی‌تا). مسند (جلد 5). بیروت: مسند دار صادر.
  7. اشتهاردی، علی‌پناه (1417‌ق). مدارک‌العروة (اشتهاردی) (جلد 27). تهران: منظمة‌الاوقاف و الشؤون‌الخیریه و دارالاسوة للطباعه والنشر.
  8. اصفهانی، شیخ محمدحسین (1375). الاجاره. نجف: بی‌نا.
  9. افتقاری، رامین، ره‌پیک، سیامک و فرحزادی، علی‌اکبر (1401). بررسی انصاف ماهوی به‌عنوان مبنای الزام‌آوری قرارداد. پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال 23، شماره 3 (پیاپی 57). doi: 10.30497/law.2022.242078.3138
  10. انصاری، مرتضی (1394). خودآموز مکاسب (ارش- شروط ضمن عقد) (عباس زراعت، مترجم). (جلد 4). تهران: جنگل.
  11. انصاری، مرتضی (1414‌ق). رسائل الفقهیه. قم: المؤتمرالعالمی بمناسبة‌الذکری‌المئویة‌الثانیة لمیلاد الشیخ‌الانصاری.
  12. انصاری، مرتضی (1428‌ق). مکاسب (جلد 10). قم: المؤتمرالعالمی بمناسبة‌الذکری‌المئویة‌الثانیة لمیلاد الشیخ‌الانصاری.
  13. بجنوردی، سیدمیرزاحسن (1389‌ق). القواعدالفقهیه. نجف: مطبعة‌الآداب.
  14. بروجردی، مرتضی (1414‌ق). مستند العروة‌الوثقی؛ قم: منشورات دارالعلم.
  15. بهرامی احمدی، حمید (1377). سوء‌استفاده از حق. تهران: اطلاعات.
  16. بیگدلی، سعید (1392). تعدیل قرارداد. تهران: میزان.
  17. تقی‌پور درزی‌ نقیبی، محمدحسین، کاویار، حسین و میری، حمید (1401). اثر پاندمی کرونا بر قرارداد اجاره در حقوق ایران و انگلیس (با تأکید بر اجاره خوابگاه‌های دانشجویی). حقوق اسلامی، سال 19، شماره 75.
  18. جعفرزاده، علی (1390). الزامات بدون قرارداد و ضمان قهری. تهران: جنگل.
  19. جمعی از محققان (1389). فرهنگ‌نامه اصول فقه (جلد 1). تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  20. حر عاملی، محمدبن‌حسن (بی‌تا). وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة (جلد 1). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  21. حسینی شیرازی، سیدمحمد (1385). ایصال‌الطالب الی‌المکاسب (جلد 2). تهران: منشورات اعلمی.
  22. حلبی، ابوالمکارم إبن‌زهره (بی‌تا). غنیه‌النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسه الإمام الصادق علیه‌السلام.
  23. حلی، نجم‌الدین ابوالقاسم (1407ق)، المعتبر فی شرح‌المختصر (جلد 2). قم: مؤسسه سیدالشهدا (علیه‌السلام).
  24. خالدی، پری، حکاک، لیلا و افشاری کاوه، مهری (۱۳۹۹). بررسی معاذیر عدم امکان و دشواری اجرای قرارداد در خصوص عقد اجاره با تأکید بر شیوع کرونا. مطالعات میان‌رشته‌ای فقه، سال 1، شماره ۱.
  25. خمینی (امام)، سیدروح‌الله (1385‌ق). الرسائل. قم: اسماعیلیان.
  26. خویینی، غفور، شمس‌اللهی، عطیه و ذوالفقاری، سهیل (1392). تعدیل قضایی قرارداد در اثر کاهش ارزش پول. پژوهش حقوق خصوصی، سال 2، شماره 4.
  27. رضوی، سیدمحمد (1398). نظریه عمومی انفساخ در قراردادها. تهران: مجد.
  28. سنهوری، عبدالرزاق احمد (1353‌ق). نظریه العقد. بیروت: دارالفکر.
  29. شریعت اصفهانی، فتح‌الله‌بن‌محمد (1407‌ق). قاعده لاضرر و لاضرار. بیروت: دارالاضواء.
  30. شعبانی کندسری، هادی (1394 الف). بازپژوهی در مفهوم ضرر و ضرار و مفاد قاعده لاضرر و لاضرار. فقه اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، شماره‌های 81 و 82.
  31. شعبانی کندسری، هادی (1394 ب). بازاندیشی در معیار و قلمرو و ضمانت اجرای قاعده لاضرر و لاضرار. فقه اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، شماره 83.
  32. شفایی، محمدرضا (1376). بررسی تطبیقی نظریه تغییر اوضاع و احوال در قراردادها. تهران: ققنوس.
  33. شهیدی، مهدی (1382). تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: حقوق‌دان.
  34. شهیدی، مهدی (1385). سقوط تعهدات. تهران: مجد.
  35. شهیدی، مهدی (1388). آثار قراردادها و تعهدات. تهران: مجد.
  36. صادقی مقدم، محمدحسین (1379). مطالعه تطبیقی تأثیر تغییر اوضاع و احوال بر قرارداد و راه‌حل حقوقی ایران. مجله حقوقی، شماره 25.
  37. صادقی مقدم، محمدحسین (1386). تغییر در شرایط قرارداد. تهران: میزان.
  38. صفایی، سیدحسین و جواهرکلام، محمدهادی (1401). بحران کرونا به‌مثابه قوه قاهره؛ مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه. توسعه علوم انسانی، دوره 3، شماره 5.
  39. طباطبایی حکیم، سیدمحسن (1392). مستمسک العروةالوثقی (جلد 12). نجف: مطبعة‌الآداب.
  40. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1409‌ق). العروة‌الوثقی؛ محشی مراجع تقلید (جلد 2). بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  41. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1429ق). حاشیه کتاب ‌المکاسب (جلد 2). قم: طلیعه نور.
  42. طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا الف). الخلاف (جلد 1). قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
  43. طوسی، محمدبن‌حسن (بی‌تا ب). الاستبصار (جلد 1). قم: دارالکتاب‌الاسلامیه.
  44. قاسم‌زاده، مرتضی (1387). الزام‌ها و مسئولیت‌مدنی بدون قرارداد. تهران: میزان.
  45. کاتوزیان، ناصر (1378). حقوق مدنی (دوره عقود معین) (جلد 1). تهران: سهامی انتشار.
  46. کاتوزیان، ناصر (1395). حقوق مدنی (قواعد عمومی قراردادها) (جلد 3). تهران: سهامی انتشار.
  47. کریمی، عباس و شعبانی کندسری، هادی (1393). رابطه منطقی قاعده فقهی لاضرر و قاعده غربی سوء‌استفاده از حق. پژوهش تطبیقی اسلام و غرب، دوره 1، شماره 2. doi: 10.22091/csiw.2015.567
  48. محقق داماد، سیدمصطفی (1383). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  49. محقق داماد، سیدمصطفی (1388). نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  50. مدنی، سیدجلال‌الدین (1383). حقوق مدنی (جلد 2). تهران: پایدار
  51. مرادی، خدیجه (1392). تحلیل مبانی تعدیل قضایی در حقوق ایران و فقه امامیه. فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال 2، شماره 46. doi: 10.22059/jjfil.2013.51930
  52. مصطفوی، سیدکاظم (1421‌ق). القواعد مائة قاعدة فقهیة. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  53. مطهری، مرتضی (1372). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
  54. مکارم شیرازی، ناصر (1385). القواعدالفقهیه (جلد 1). تهران: مجد.
  55. موسوی خلخالی، محمدمهدی (1385). فقه‌الشیعه (الاجاره). تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.
  56. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1409‌ق). مبانی العروة‌الوثقی (جلد 5). قم: منشورات مدرسه دارالعلم.
  57. نایینی، محمدحسین (1428‌ق). فوائدالاصول (جلد 2). قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
  58. نجفی، شیخ محمدحسن (بی‌تا). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلد 27). قم: دارالکتب‌الاسلامیه.
  59. Veljanovski, Cento. G. (2007). Economic Principles of Law. New York: Cambridge University Press.