جستاری فقهی حقوقی در خصوص دفن اموات در املاک شخصی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

از دیرباز، دفن اموات در املاک شخصی، مانند دفن بسیاری از مشاهیر در منازل شخصی خود، در جوامع گوناگون با انگیزه‌های مختلفی صورت پذیرفته است. حکم اولیه اسلام در این خصوص، با استناد به دلایلی هم‌چون «سنت معصوم»، «عدم ردع شارع» و «قاعده تسلیط»، جواز دفن اموات در املاک شخصی است. با این حال، پس از گسترش شهرنشینی و اقتضائات دوران جدید، و با توجه به مفاسد احتمالی فراوان، نمی‌توان حکم اولیه پیش‌گفته مبنی بر جواز دفن را، به صورت مطلق صادر کرد. در نظام حقوقی ایران نیز، اگر چه مطابق با ماده 30 قانون مدنی که با اقتباس از قاعده فقهی تسلیط، به مالک حق تصرف همه‌جانبه بر مایملک خویش اعطاء شده است، لکن با توجه به ماده 132 از همان قانون که قیود تحدیدکننده این حق را برشمرده است، و هم‌چنین ماده 635 از باب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، هم‌اینک اصل بر ممنوعیت مطلق دفن اموات در املاک شخصی است. نگارندگان این ممنوعیت مطلق را با ایراداتی مواجه دانسته‌اند و در ضمن پژوهش حاضر پیشنهاد شده است که در صورت متعارف بودن این تصرف، اخذ گواهی رسمی دفن، عدم اضرار به غیر، عدم ایجاد آسیب روانی، عدم شیوع بیماری‌های محیطی، و به‌علاوه جبران خسارت احتمالی توسط مالک در صورت تاثیرگذاری منفی این امر بر ارزش املاک مجاور، دفن اموات در املاک شخصی به‌صورت موردی مجاز دانسته شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Legal Inquiry into the Burial of the Deceased on Private Properties in Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Saeed Mahjoob 1
  • Mohammad Taghi Moradi 2
1 Assistant Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran.
2 PhD Student in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

‌ ∴ Introduction ∴ ‌
The tradition of burying the deceased on private properties, resulting in the formation of family gravesites outside public cemeteries, is a practice driven by a complex mix of emotional, financial, and urban development considerations. This practice, which includes the establishment of family mausoleums by aristocratic families and notables, is historically rooted in various countries, including Islamic religious cities concerning certain esteemed Islamic scholars. While some of these private burial sites have transitioned into public cemeteries, their inception was not intended for public use, underscoring a tradition of proprietary control over such burials. The practice raises significant questions within the framework of Islamic jurisprudence and law, especially concerning absolute legal authority of the owner to exercise dominion or control over property [Taslit] (absolute right of an owner to deal with his property as he wishes) and its implications for burying individuals on private property. This inquiry seeks to explore the stance of Islamic law and jurisprudence, alongside modern legal systems, on the legality and permissibility of such burials amidst contemporary urban and societal challenges.
‌ ∴ Research Question ∴ ‌
The central question guiding this research is whether Islamic law and jurisprudence, alongside national laws in Islamic countries, permit the burial of the deceased on private property, given the broad implications for urban development, public health, and societal norms. This question encompasses the investigation of the extent to which the principle of Dominance within Islamic jurisprudence allows for such practices and how contemporary urban living requirements and societal interests intersect with or diverge from these traditional practices.
‌ ∴ Research Hypothesis ∴ ‌
The hypothesis posited by the authors suggests a potential reconciliation between the Islamic jurisprudential rule of absolute legal authority of the owner to exercise dominion over property [Tasleet] and the no harm principle [La-Za’rar], proposing that it might be permissible to bury the deceased on one's private property under specific circumstances. This hypothesis implies a nuanced understanding of property rights within Islamic law that accommodates the evolving needs of modern urban societies while adhering to Islamic legal principles and societal values.
‌ ∴ Methodology & Framework, if Applicable ∴ ‌
The methodology adopted in this study is descriptive, analytical, and doctrinal, aiming to dissect and understand the multifaceted issue of burial on private properties within the context of Islamic jurisprudence and law. This approach involves an extensive review of primary and secondary sources, including jurisprudential rulings, works of Islamic scholars, and legal texts, to elucidate the foundational Islamic ruling on burial practices. The analysis further extends to the examination of modern positive law, particularly Iranian Civil Law and Islamic Penal Code, and its treatment of such burials considering environmental, social, and urban development aspects. The doctrinal framework is employed to interpret and reconcile traditional Islamic rulings with contemporary legal standards and societal expectations, aiming to provide a comprehensive understanding of the subject matter and propose viable legal and religious solutions.
     This paper presents a thorough investigation into the complex interplay between religious doctrine, legal principles, and societal needs regarding the burial of the deceased on private properties. By examining the practice through the lenses of Islamic jurisprudence and contemporary law, the study seeks to offer insightful perspectives and potential reconciliations that respect both traditional values and modern realities.
‌ ∴ Results & Discussion ∴ ‌
The comprehensive analysis conducted in this study reveals a nuanced spectrum of perspectives within Islamic jurisprudence and Iranian law regarding the burial of the deceased on private properties. Central to this discourse is the principle of personal ownership and the rights it encompasses, which traditionally include the disposition of property in various manners, burial of the deceased being one such manner. Despite some Islamic scholars' interpretation of narrations from the Prophet of Islam (PBUH) as prohibiting such burials, a closer examination and alternative interpretations suggest that the practice can indeed be permissible. This permissibility is supported by the Sunnah of the Ahl al-Bayt, absence of explicit prohibition by the Islamic legislator, and the overarching principle of dominion over one's possessions.
     However, the discourse does not end with the establishment of permissibility. The study delves deeper into the social jurisprudence perspective, highlighting significant concerns associated with private burials, such as psychological distress, potential for disease transmission, environmental degradation, and harm to others. These concerns present formidable challenges to the outright acceptance of burial on private property as a permissible act. The Iranian legal system's stance, reflecting these concerns, explicitly prohibits such burials, incorporating both criminal penalties and provisions for civil damages in cases where private burials cause harm.
‌ ∴ Conclusion ∴ ‌
The intricate interplay between religious doctrine, legal standards, and social welfare culminates in a complex yet critical conclusion regarding the burial of the deceased on private property. While Islamic jurisprudence provides a foundational permissibility based on property ownership and rights, the practice's potential social, health, and environmental repercussions necessitate a more cautious approach. The study underscores that the absolute prohibition observed in Iranian substantive law, although seemingly at odds with traditional Islamic rulings and historical practices, is primarily justified by the tangible risks associated with private burials.
     However, the study proposes a balanced approach, advocating for legislative reforms that allow for exceptions under stringent conditions. Such conditions include societal acceptance, absence of harm, and cases where the deceased's burial site could serve a broader community interest, such as promoting knowledge or religious devotion, typically applicable to celebrities or scholars. This approach aims to reconcile the initial permissibility with contemporary societal needs and legal frameworks, suggesting a case-by-case evaluation rather than a universal application.
     Furthermore, the discussion on affordability and access to public cemetery spaces opens another dimension to the debate, suggesting economic considerations as a potential justification for private burials in specific scenarios. This perspective highlights the need for a legal and religious framework that accommodates both traditional Islamic principles and the practicalities of modern societal living.
     In conclusion, while the study affirms the foundational permissibility of burial on private property within Islamic jurisprudence, it also acknowledges the multifaceted challenges posed by such practices. The recommendation for a legislative approach that allows for exceptions under carefully defined conditions reflects an attempt to harmonize religious principles with the realities of contemporary urban life, emphasizing the importance of adaptability and consideration for the common good in Islamic law and jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dominance Rule
  • No-Harm Principle
  • Social Jurisprudence
  • Disposition
  • Civil Liability
  1. قرآن کریم.
  2. ابن ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین (1403ق). عوالی‌اللئالی‌العزیزیة فی‌الاحادیث‌الدینیة (مجتبی عراقی، تصحیح و تنظیم). (جلد 1). قم: مؤسسه سیدالشهدا (علیه‌السلام).
  3. ابن ادریس حلی، ابوجعفر محمدبن‌منصوربن‌احمد (1428ق). السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی (جلدهای 1 و 3). چاپ 5، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  4. ابن بابویه، محمدبن‌علی (1385). علل‌الشرایع. چاپ 1، قم: داوری.
  5. ابن عابدین، محمدامین‌بن‌عمربن‌عبدالعزیز عابدین‌ الدمشقی‌الحنفی (1412ق). ردالمختار علی‌الدرالمختار (جلد 2). چاپ 2، بیروت: دارالفکر.
  6. ابن عثیمین، محمدبن‌صالح‌بن‌محمد (1413ق). مجموع فتاوی و رسائل فضیلت (جلد 2). ریاض: دارالوطن.
  7. ابن قدامه مقدسی، ابومحمد موفق‌الدین عبدالله‌بن‌احمدبن‌محمدبن‌قدامه (1968م). المغنی (جلدهای 2 و 5). قاهره
  8. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
  9. امامی، سیدحسن (بی‌‌تا). حقوق مدنی. تهران: اسلامیه.
  10. باریکلو، علیرضا (1390). اموال و حقوق مالی. تهران: سمت.
  11. بجنوردی، سیدحسن‌بن‌آقابزرگ موسوی (1428ق). القواعدالفقهیه (جلد 8). چاپ 1، قم: الهادی.
  12. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382). صد مقاله در روش تحقیق علم حقوق. تهران: گنج دانش.
  13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388). حقوق اموال. تهران: گنج دانش.
  14. جمعی از پژوهشگران (1426‌ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت (علیهم‌السلام). (3 ج)، چاپ 1، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (علیهم‌السلام).
  15. حکیم، محمدتقی (1418‌ق). الاصول‌العامة فی‌الفقه‌المقارن. چاپ 2، قم: بی‌تا.
  16. حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1414ق). تذکرة‌الفقها (جلد 2). چاپ 1، قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  17. حلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر (1420ق). تحریرالاحکام‌الشرعیة علی مذهب‌الامامیة (جلد 1). چاپ 1، قم: مؤسسه امام‌صادق (علیه‌السلام).
  18. حلی، نجم‌الدین‌جعفربن‌حسن (1407ق). المعتبر فی شرح‌المختصر (جلد 1). قم: مؤسسه سیدالشهدا (علیه‌السلام).
  19. حلی، نجم‌الدین‌جعفربن‌حسن (1408ق). شرائع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال والحرام (جلد 3). چاپ 2، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  20. حیاتی، علی‌عباس (1393). حقوق خانواده. تهران: میزان.
  21. خویی، سیدابوالقاسم (1418ق). موسوعة‌الامام‌الخویی (جلد 9). چاپ 1، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
  22. خویی، سیدابوالقاسم (1430ق). التنقیح فی شرح‌العروة‌الوثقی (میرزاعلی غروی، مقرر). (جلد 9). چاپ 4، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
  23. رفیعی علوی، سیداحسان و محجوب، سعید (1400). سیاست بازنگری، اصلاح و تکمیل نظام حقوقی و رویه‌های قضایی با تمرکز بر عقل و سیره عقلا در حل اختلاف دعاوی خانواده. مطالعات فقهی‌ حقوقی زن و خانواده، 4 (8)، صص. 103-134.
  24. سنچولی، زینب و کیخا، محمدرضا (1401). کاوشی نو در جهت رفع تعارض بین ماده 38 قانون مدنی با قوانین موضوعه محدودکننده مالکیت خصوصی. پژوهشنامه حقوق اسلامی، 23 (4)، صص. 621-652. doi: 10.30497/law.2022.243232.3269
  25. شبیری زنجانی، سید موسی (1396). استفتائات (جلد 1)، قم: مرکز فقهی امام محمد باقر (علیه‌السلام).
  26. شربینی، شمس‌الدین محمدبن‌احمدالخطیب (1415ق). مغنی‌المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج (جلد 2). بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
  27. الشریف، محمدمهدی (1392). منطق حقوق پژوهشی در منطق حاکم بر تفسیر و استدلال حقوقی. تهران: سهامی انتشار.
  28. شهید اول، محمدبن‌مکی (1419‌ق). ذکری‌الشیعة فی احکام‌الشریعة (جلد 2). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  29. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1413‌ق). مسالک‌الافهام الی تنقیح شرایع‌الاسلام. چاپ 1، قم: مؤسسه المعارف‌الاسلامیه.
  30. شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على (1435ق). الروضة البهیة. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  31. شیبانی، ابوعبدالله احمدبن‌محمدبن‌حنبل (2001م). مسند الامام احمدبن‌حنبل (شعیب الارنؤوط، محقق). بی‌جا: مؤسسةالرسالة.
  32. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1409ق). العروة‌الوثقی (جلد 1). چاپ 2، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  33. طوسی، محمدبن‌حسن (1365). تهذیب‌الاحکام. تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
  34. طوسی، محمدبن‌حسن (1387ق). المبسوط فی فقه‌الامامیه (جلدهای 1 و 3). چاپ 3، تهران: مرتضوی.
  35. عاملی، سید محمد جواد حسینی (1429ق). مفتاح الکرامة. قم: موسسه نشر اسلامی.
  36. عسقلانی شافعی، احمدبن‌علی‌بن‌حجرابوالفضل (1379ق). فتح‌الباری شرح صحیح‌البخاری (جلد 1). بیروت: دارالمعرفة.
  37. کراجکی، محمدبن‌علی (1410‌ق). کنزالفوائد دارالذخائر. قم.
  38. کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407‌ق). الکافی (جلد 2). تهران: الاسلامیه.
  39. گلدوزیان، ایرج (1387). محشای قانون مجازات اسلامی. تهران: مجد.
  40. مازندرانی، محمدصالح‌بن‌احمد (1382ق). شرح‌الکافی (جلد 7). تهران: المکتبةالاسلامیه.
  41. الماسی، نجادعلی (1401). حقوق بین‌الملل خصوصی. چاپ 21، تهران: میزان.
  42. مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی (1368). بحارالانوار (جلد 99). چاپ 1، بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  43. مجلسی، محمدباقر‌بن‌محمدتقی (1404ق). مرآة‌العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (جلد 12). چاپ 2، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
  44. محمدی، سیمزر؛ واعظی، عبدالرضا و زرینی، غلامرضا (1392). بررسی اثرات آلودگی ناشی از قبرستان وادی رحمت تبریز بر آبخوان منطقه. هشتمین همایش زمین‌شناسی مهندسی و محیط زیست ایران.
  45. مرادی، محمدتقی (1395). منشور حجره‌نشینی. قم: سرای کتاب.
  46. مظفر، محمدرضا (1370). اصول‌الفقه (جلد 2). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  47. مواق مالکی، محمدبن‌یوسف‌بن‌ابی‌القاسم‌بن‌یوسف (1994م). التاج والاکلیل (جلد 3). چاپ 1، بیروت‌: دارالکتب‌العلمیه
  48. میاره مالکی، محمدبن‌احمد (2008م). الدرالثمین والمورد‌المعین (عبدالله المنشاوی، محقق). قاهره: دارالحدیث.
  49. نجفی، محمدحسن (1362). جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الاسلام (جلد 4). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  50. نراقی، مولااحمدبن‌محمدمهدی (1415ق). مستندالشیعة فی احکام‌الشریعة (جلد 3). قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام).
  51. نراقی، مولااحمدبن‌محمدمهدی (1417ق). عوایدالایام فی بیان قواعدالاحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  52. نووی، ابوزکریا محیی‌الدین‌یحیی‌بن‌شرف (بی‌تا). المجموع شرح‌المهذب (مع تکمله السبکی والمطیعی) (جلد 5). بیروت: دارالفکر.
  53. نیشابوری، مسلم‌بن‌الحجاج ابوالحسن‌القشیری (بی‌تا). المسندالصحیح‌المختصر به نقل العدل‌عن‌العدل الی رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم (محمدفؤاد عبدالباقی، محقق). (جلد 1). بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی.
  54. هیثمی، ابوالحسن نور‌الدین‌علی‌بن‌ابی‌بکربن‌سلیمان (1994م). مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد (حسام‌الدین‌القدسی، محقق). قاهره: مکتبة‌القدسی.
  55. یزدانیان، علیرضا (1386). حقوق مدنی؛ قواعد عمومی مسئولیت مدنی. تهران: میزان.