بررسی انتقادی تعریف عقد در حقوق ایران با تمرکز بر تفسیر ماده 183 قانون مدنی، بر اساس ماهیت عقد در فقه امامیه، حقوق انگلیس و حقوق فرانسه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم اجتماعی و فرهنگی، دانشگاه جامع امام حسین علیه‌السلام، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، گروه حقوق عمومی و حقوق اقتصادی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی «ره»، تهران، ایران.

چکیده

تعارض در تعریف کلی عقد در ماده 183 قانون مدنی ایران و نیز تعارض این تعریف با تعریف مصادیق عقد مانند عقد بیع در ماده ۳۳۸ این قانون از مباحث بحث ‌برانگیز است. ماده 183 قانون مدنی در تعریف عقد به صورت یکپارجه عمل نکرده است. از طرفی در این ماده عقد از جنس تعهد تعریف شده است، امّا در ماده ۳۳۸ مذکور، مصادیق همین عقد از جنس «تملیک» تعریف شده است. این ثنویت در تعریف سبب شده که بحث حول این مسأله شکل بگیرد که چگونه تملیک را می‌توان به صورت «عهدی» فهم کرد. در زمینه حل تعارض دو مفهوم تملیک و تعهد نظریاتی از سوی حقوقدانان ایرانی ابراز شده است امّا این نظریات در رفع اشکالات وارده توفیقی نداشته‌اند. از این روی، پرسش تحقیق حاضر، امکان‌سنجی حل این تعارض می‌باشد. فرضیه این مقاله را این‌گونه می‌توان صورت‌بندی کرد که: «تعارض موجود، از مصادیق تعارض‌های بنیادین قانون مدنی است که امکان حل آن نیست.» و این فرضیه در طول تحقیق با بررسی ریشه‌های دوگانه قانون مدنی در سنت رومی‌ - ژرمنی و سنت فقهی بررسی و نمایان می‌گردد. این تحقیق با روش استنباطی تفسیری در موضوع مقاله به اقوال فقهاء و حقوقدانان رجوع کرده، سپس با تقریر و نقد نظریات ایشان، روایی فرضیه اخیر‌الذکر را اثبات می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Critical Study of the Definition of Contract in Iranian law with a Focus on the Interpretation of Article 183 of the Iranian Civil Code based on the Nature of Contract under Imamiya Jurisprudence, English law and French law

نویسندگان [English]

  • Ataollah Bigdeli 1
  • Mohammad Reza Mohammadi 2
1 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Social and Cultural Sciences, Imam Hussein University, Tehran, Iran.
2 PhD Student in Public Law, Department of Public Law and Economic Law, Faculty of Law, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Conflict in the general definition of ‘contract’ in Article 138 of the Iranian Civil Code and also conflict between this definition and the other definitions of contract in instances such as sale contract in Article 338 of the Iranian Civil Code, are amongst controversial issues. Article 138 of the Civil Code has not acted uniformly in defining the contract. On the one hand, this article defines ‘contract’ of an obligatory nature, and on the other hand, in Article 338, it is defined referring to the nature of examples of ‘contract’ with vesting ownership. This duality in the definitions of contract has given rise to this debate of how ‘vesting ownership’ can be perceived as ‘obligatory’ nature. To solve this conflict between the two concepts of ownership and obligation, some solutions have been expressed by Iranian legal scholars, but they have not been successful in resolving the conflict. Therefore, the question of the present research focuses on the feasibility of resolving this conflict. The hypothesis of this article can be formulated as follows: "The existing conflict is one of the examples of fundamental conflicts in the Iranian Civil Code which cannot be resolved.” This hypothesis will be presented in the course of this research by examining the dual roots of the Iranian Civil Code in the Roman-Germanic tradition and the jurisprudential (Fiqh) tradition. The present article refers to the viewpoints of jurists (Fuqaha) and lawyers by an inferential-interpretive method in the subject of the article, and then proves the validity of the above-mentioned hypothesis by means of interpreting and criticizing their theories.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Definition of Contract
  • Ownership Contracts
  • Covenant Contracts
  • General Theory of Obligations
  • Definition of Contract in Jurisprudence

مراجع

اصفهانى، محمدحسین کمپانى (1418ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: أنوار الهدى.
امامی، حسن (1355). حقوق مدنی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
امیری قائم مقامی، عبدالمجید (1378). حقوق تعهدات (جلد دوم) اعمال حقوقی ـ تشکیل عقد). تهران: نشر میزان.
انصارى، مرتضى (1415ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
اوبر، ژان لوک و دوتیول، فرانسوا کولار (1390). حقوق تعهدات: قرارداها. ترجمه و تحقیق مجید ادیب، تهران: میزان.
بیگدلی، عطاءالله (1393). تفاوت مبانی نظریه تعهدات در دو نظام رومی ـ ژرمنی و فقه امامیه و آثار آن در حقوق قراردادهای ایران و فرانسه. (رساله دکتری). استاد راهنما: سیدمصطفی محقق داماد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران، ایران.
بیگدلی، عطاءالله و محمدی، محمدرضا (1400). بررسی انتقادی تعاریف عقد در فقه امامیه و ارائه نظریه تفاوت بنیادین «ماهیت عقد» با «انعقاد عقد». آموزه‌های فقه مدنی، ش26، صص. 21-46.
بینابنت، آلان (2004م). القانون المدنی، الموجبات (او الالتزامات). ترجمه منصور القاضی، بیروت: مجد (المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع).
جعفری خسروآبادی، نصراله (1396). تأملی بر مفهوم «تعهد و التزام» در فقه امامیه و حقوق ایران. مطالعات حقوقی، 9(3)، صص. 75-96.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1370). مکتب های حقوقی در اسلام. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1369). حقوق تعهدات (دوره حقوق مدنی) جلد اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1390). فلسفه حقوق مدنی، جلد اول: عناصر عمومی عقود. تهران: کتابخانه گنج دانش.
خوبیاری، حامد و طباطبایی، سید محمدصادق (1400). تحلیل ماهیت «عقد عهدی» با بازخوانی مفهوم «تعهد» در حقوق ایران. مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، (43)، صص. 105-128.
خوئینی، غفور (1379). حقوق تعهدات: تحلیل فقهی حقوقی. تهران: زهد.
دادمرزی، سیدمهدی (1393). تعارض تعریف قانونی عقد با بیع با رویکردی به فقه و حقوق غرب. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، (1)، صص. 27-42.
داکسبری، رابرت (1377). م‍روری‌ ب‍ر ح‍ق‍وق‌ ق‍رارداده‍ا در ان‍گ‍ل‍س‍ت‍ان‌. ترجمه حسین میرحمد صادقی، ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر ح‍ق‍وق‌دان‌.
دیلمی، احمد (1398). کالبد‌شناسی مفهوم تعهد. دانشنامه‌های حقوقی، (4)، صص. 269-286.
سبزوارى، سیدعبدالأعلى (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار.
شهیدی، مهدی (1390). تشکیل قراردادها و تعهدات (حقوق مدنی جلد اول). تهران: مجد.
صاحب جواهر، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
صفایی، سیدحسین (1383). قواعدعمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.
عاملی، سید جواد بن محمد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
عراقى، آقا ضیاء‌الدین على کزازى (1421ق). حاشیه المکاسب. قم: انتشارات غفور.
علی‌آبادی، علی (1381). ایجاد و سقوط تعهدات ناشی از عقد در حقوق اسلامی. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
غروى نائینى، محمدحسین (1413ق). المکاسب و البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
قاسم‌زاده، مرتضی (1383). حقوق مدنی: اصول قراردادها و تعهدات نظری و کاربردی. تهران: دادگستر.
کاتوزیان، ناصر (1381). دوره مقدماتی حقوق مدنی، درس‌هایی از عقود معین، جلد اول: بیع، اجاره، قرض، جعاله، صلح. تهران: گنج دانش.
کاتوزیان، ناصر (1383). حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها، جلد اول، مفهوم عقد، انعقاد و اعتبار قرارداد «تراضی». تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
کاتوزیان، ناصر (1383). حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، انعقاد و اعتبار قراردادها، ضمانت اجرای شرایط اساسی معامله، نظریه بطلان و عدم نفوذ. تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
کاشف‌الغطاء (نجفی)، على بن جعفر بن خضر (1422ق). شرح خیارات اللمعه. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
محقق حلى، جعفر بن حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق حلى، جعفر بن حسن (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه.
محقق داماد، سیدمصطفی و دیگران (1379). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: سمت.
مراغى، سیدمیرعبدالفتاح بن على حسینى (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مصطفوى، سیدمحمدکاظم (1423ق). فقه المعاملات. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
موسوى بجنوردى، سیدحسن بن آقابزرگ (1419ق). القواعد الفقهیه (للبجنوردی، السید حسن). قم: نشر الهادی.
نوین، پرویز (1384). حقوق مدنی (8) در عقود و تعهدات به‌طورکلی: انعقاد و انحلال قراردادها. تهران: تدریس.
 
Bénabent, Alain (1991). Droit civil: les obligations. Montchrestien.
Burrows, A. S. (1998). Understanding the law of obligations. Essays on contract, tort and restitution/ Andrew Burrows. Oxford: Hart.
Cabrol, Pierre et Ribeyrol, Monique (2018). Leçons de Droit des obligations. Paris: Ellipses.
Catala, Pierre, et al. (2006). L'avant-projet de réforme du droit des obligations et du droit de la prescription. Paris.
Garner, Bryan A.; Black, Henry Campbell (2009). Black's law dictionary. 9th ed. St. Paul, MN: West.
Gaylor, Rabu (2019). Droit des obligations. Paris: Editions Ellipses.
Ghestin, Jacques (1993). Traité de droit civil: La formation du contrat. (1-2), Les obligations, paris: Librairie générale de droit et de jurisprudence.
https://iej.univ-paris1.fr/openaccess/reforme-contrats/titre3/stitre1/chap1-dispositions-liminaires/
Lachièze, Christophe (2020). Droit des contrats. Paris: Editions Ellipses.
Larombière, Léobon (1862). Théorie et pratique des obligations, ou commentaire des titres III & IV, livre III du Code Napoléon, Art. 1101 à 1386,T: 1, Bruxelles: Durand.
Lecourt, Arnaud (2019). Fiches de droit des obligations. Paris:Editions Ellipses.
Martin, E. A. (2006). Law, Jonathan: A dictionary of law. 6th ed. New York: Oxford University Press.
Mazeaud(s), (Henri, Jean, Léon) (1995). Chabas, François, Leçons de droit civil, tome 2, premier volume: Obligations: theorie generale. Edition 7, par Chabas, François, Publisher Montchrestien, paris.
Molitor, Philippe (2009). Les Obligations en droit Romain: avec l'indication des rapports entre la Législation Romaine et le droit Français. Volume 1 n, Paris, 1851Neyers, Jason W.; Bronaugh, Richard N.; Pitel, Stephen G. A.: Exploring contract law. Oxford, Portland Or.: Hart Pub.
Neyers, Jason et al. (2009). Exploring contract law. Oxford, Portland Or.: Hart Pub.
Oughton, David; Davis, Martin (2000). Sourcebook on contract law. 2nd ed. London: Covendish (Cavendish sourcebook series).
Samuel, Geoffrey (2001). Law of obligations and legal remedies. 2nd ed. London: Cavendish.
Véronique, Nicolas (2017). Droit des obligations. Le contrat, Paris: Editions Ellipses.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 04 دی 1401
  • تاریخ پذیرش: 07 اردیبهشت 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار